1. Khởi nghiệp sáng tạo và thực tế ở Việt Nam

Hiện nay, khu vực doanh nghiệp nhỏ và vừa chiếm khoảng 97% tổng số doanh nghiệp đang hoạt động, đóng góp khoảng 45% GDP, 31% tổng thu ngân sách và thu hút hơn 5 triệu lao động. Trong xu thế gia tăng nhanh chóng của khu vực doanh nghiệp tư nhân, có một làn sóng đang vươn lên mạnh mẽ, đó chính là sự ra đời của các doanh nghiệp khởi nghiệp, đặc biệt là doanh nghiệp KNST. Doanh nghiệp KNST (hay còn gọi là startup) được định hình như những doanh nghiệp đặc biệt, với mục đích biến ý tưởng thành giá trị có ích cho hoạt động và đời sống xã hội, gắn với khoa học - công nghệ. Đây là một cộng đồng doanh nghiệp đặc biệt, vì ở đó chứa đựng những sản phẩm, dịch vụ mới, cách tiếp cận thị trường mới, thậm chí là “chưa từng có, xuyên biên giới, đa quốc gia”. Vì đặc điểm riêng biệt này nên các doanh nghiệp KNST thường dễ dàng thu hút được đầu tư trong và ngoài nước để phát triển nhanh. Theo số liệu thống kê, đến nay số doanh nghiệp KNST đã tăng lên tới con số 25.000. Đây là một con số khả quan. Xu hướng khởi nghiệp có sự tập trung rõ nét, với khoảng 50% ở lĩnh vực công nghệ hoặc có ứng dụng công nghệ, 20% khởi nghiệp ở lĩnh vực thương mại hay dịch vụ, tiếp theo là lĩnh vực nông nghiệp khoảng 16%, còn lại là giáo dục, dược phẩm, chăm sóc sức khỏe và các lĩnh vực khác. Có thể thấy, làn sóng khởi nghiệp công nghệ vẫn đang tiếp tục chiếm ưu thế, nổi bật nhất là xu hướng IOT, ứng dụng công nghệ vào kinh doanh truyền thống, vào ngành bán lẻ, dịch vụ và nông nghiệp sạch…, hay xu hướng mới như fintech (công nghệ ngành tài chính)... Bên cạnh đó, sự xuất hiện củahàng loạt mô hình chuỗi cà phê, nhà hàng, cửa hàng… khá thành công nằm trong số 20% doanh nghiệp khởi nghiệp trong lĩnh vực thương mại dịch vụ...

Từ năm 2017, chúng ta đã có những bước chuyển biến đáng kể trong hoạt động liên quan đến xây dựng cơ chế chính sách, thông tin - truyền thông cho hệ sinh thái khởi nghiệp, các tổ chức hỗ trợ ươm tạo doanh nghiệp khởi nghiệp. Hiện có khoảng 30 quỹ đầu tư mạo hiểm cho doanh nghiệp khởi nghiệp đang hoạt động tại Việt Nam. Một số quỹ đầu tư mạo hiểm đang hoạt động rất tích cực hỗ trợ phát triển năng lực cho KNST với khoảng 20 cơ sở ươm tạo và 10 tổ chức thúc đẩy kinh doanh được thành lập.

Song trên thực tế, sự phát triển lớn mạnh của hệ sinh thái KNST, cộng đồng doanh nghiệp khởi nghiệp thời gian qua vẫn chưa đạt được như kỳ vọng. Không chỉ hạn chế trong kết nối giữa nhà khoa học và doanh nghiệp, việc thiếu năng lực và văn hóa khởi nghiệp cũng khiến hệ sinh thái khởi nghiệp đổi mới sáng tạo trong nước chưa phát huy được tiềm năng cũng như thế mạnh. Vậy có những rào cản cụ thể nào về vốn cản trở sự phát triển của các doanh nghiệp KNST, hay vấn đề vốn có ý nghĩa như thế nào với các doanh nghiệp này?

2. Những rào cản về vốn đối với các doanh nghiệp KNST

KNST có cần nhiều vốn không?

Vốn luôn là yêu cầu đầu tiên quyết định sự ra đời, tồn tại và phát triển mạnh hay yếu của doanh nghiệp. Đối với các tổ chức, cá nhân có ý tưởng KNST, việc phát sinh nhu cầu vốn và tìm kiếm hay gọi vốn là tất yếu. Tuy nhiên, hiện nay có ít nhất 3 luồng ý kiến cho rằng: (i) KNST cần có nhiều vốn, (ii) KNST cần ít vốn và (iii) KNST thậm chí không cần vốn, có thể bắt đầu bằng 0 đồng. Điều này cho thấy sự khác biệt rõ nét giữa khởi sự kinh doanh thông thường và KNST. Tuy nhiên, KNST không có vốn sẽ không phù hợp với các nguyên tắc tài chính cơ bản và tính tất yếu trong kinh doanh, có thể ảnh hưởng đến việc phân chia lợi ích giữa các đối tác sau khi KNST có kết quả về mặt tài chính. Trên thực tế, việc tìm kiếm nguồn tài trợ, gọi vốn cho các ý tưởng KNST không dễ dàng.

Những rào cản chủ yếu trong tiếp cận vốn và nguyên nhân

Tiếp cận vốn luôn là khó khăn hiện hữu đối với các doanh nghiệp KNST. Thiếu vốn không chỉ khiến doanh nghiệp có tiềm năng bỏ lỡ thời cơ để phát triển, mà còn là rào cản khiến nhiều ý tưởng kinh doanh chỉ nằm ở trên bàn giấy. Trong thực tế, doanh nghiệp KNST thường gặp phải những rào cản về tiếp cận vốn do: doanh nghiệp mới thành lập, quy mô nhỏ, ý tưởng kinh doanh tuy nhiều tiềm năng nhưng sản phẩm chưa được kiểm chứng và trải nghiệm, va đập trên thị trường. Thông tin về doanh nghiệp, lịch sử tín dụng chưa nhiều, khó kiểm soát dòng tiền... nên các đơn vị cung ứng vốn chưa nắm rõ và có niềm tin để cấp tín dụng. Cùng với đó là tâm lý lo sợ tiềm ẩn rủi ro nợ xấu, không có tài sản đảm bảo, hoặc tài sản đảm bảo không đủ giá trị theo yêu cầu của tổ chức tín dụng, năng lực quản lý tài chính, quản trị kinh doanh còn thiếu và yếu do phần lớn các doanh nghiệp KNST được thành lập bởi những người làm trong lĩnh vực kỹ thuật, công nghệ… Chưa kể, về phía các doanh nghiệp KNST do thủ tục vay vốn còn rườm rà, phức tạp dẫn đến tâm lý ngại tiếp cận vốn từ ngân hàng hay các tổ chức tín dụng khác… Trong khi đó, các chính sách kinh tế vĩ mô nhằm kiểm soát lạm phát hay các vấn đề về nợ công khiến cho nguồn vốn hỗ trợ có xu hướng giảm, hoặc chậm giải ngân so với sự gia tăng nhanh chóng của khu vực doanh nghiệp này. Mặt khác, sự biến động liên tục của thị trường, tiến bộ nhanh chóng của khoa học, công nghệ trên thế giới… có thể làm cho ý tưởng kinh doanh sớm bị lỗi thời, hoặc bão hòa trong cạnh tranh.

Hình minh họa (Nguồn: internet)

3. Một vài gợi ý cho chính sách tài chính hỗ trợ doanh nghiệp KNST

Để nhận diện, tháo gỡ khó khăn và khơi thông các kênh dẫn vốn cho doanh nghiệp KNST ở Việt Nam, thời gian qua Quốc hội đã ban hành các văn bản pháp quy như: Luật Hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ và vừa, trong đó dành các nội dung quan trọng trong mục 2 để quy định về hỗ trợ, đầu tư cho doanh nghiệp KNST. Bên cạnh đó, Chính phủ cũng đã ban hành Nghị định số 38/2018/NĐ-CP quy định chi tiết về đầu tư cho doanh nghiệp nhỏ và vừa KNST... Tuy nhiên, các quy định này mới chỉ mang tính “dẫn đường” cho các hoạt động KNST ở Việt Nam. Bên cạnh việc tiếp tục hoàn thiện hành lang pháp lý cho KNST, sắp tới có 3 vấn đề cần được tập trung giải quyết là:

Thứ nhất, về hỗ trợ vốn đối với doanh nghiệp KNST. Nội hàm của chính sách này là giúp các doanh nghiệp KNST có thể tiếp cận vốn nhanh chóng, kịp thời hơn từ các nguồn hỗ trợ tín dụng hay các quỹ của Nhà nước (vốn mồi)… Việc bảo lãnh tín dụng cũng cần được thực hiện đúng theo quy định. Tuy nhiên, những chính sách này chỉ giúp tháo gỡ được một phần khó khăn về vốn cho số ít doanh nghiệp KNST. Trong khi đó, loại hình tín dụng thuê mua (cho thuê tài chính) hay việc đi thuê tài chính từ phía doanh nghiệp là một hình thức huy động vốn rất phù hợp với doanh nghiệp KNST, do có những ưu điểm nhất định, nhưng vẫn chưa phổ biến ở Việt Nam. Chính vì vậy, cần tiếp tục kiên trì phát triển kênh dẫn vốn này cho doanh nghiệp KNST trong thời gian tới.

Thứ hai, về đầu tư vốn cho doanh nghiệp KNST. Vốn từ các quỹ đầu tư hoặc các nhà đầu tư tư nhân, đầu tư thiên thần thời gian qua đã bắt đầu đi vào dòng chảy đến với các doanh nghiệp KNST. Nhiều nhà đầu tư trong nước như các công ty lớn, các nhà đầu tư tư nhân cũng đã thể hiện sự quan tâm và nhu cầu muốn đầu tư cho KNST. Trong thời gian tới, Nhà nước cần tạo điều kiện thuận lợi hơn nữa để thu hút các nhà đầu tư cho KNST, cụ thể là sớm đưa Nghị định 38 vào thực tiễn. Khuyến khích thành lập các công ty đầu tư, các quỹ đầu tư cho KNST. Thiết lập mạng lưới các nhà đầu tư thiên thần, hướng tới nhiều thương vụ gọi vốn thành công hơn. Đối với các quỹ đầu tư có vốn nhà nước (có thể gọi là vốn mồi) cần thực hiện đúng theo quy định về vốn nhà nước, do đây là hoạt động kinh doanh mới mẻ, trong khi KNST tuy nhiều tiềm năng song cũng luôn tiềm ẩn không ít rủi ro.

Thứ ba, nghiên cứu thiết lập thị trường vốn dành riêng cho các doanh nghiệp KNST. Đây là một trong những vấn đề được đề cập trên nhiều diễn đàn trong thời gian qua. Việc thiết lập thị trường này sẽ tập trung được các nhà đầu tư vốn cho KNST, tuy nhiên cần có những quy định cụ thể nhằm hạn chế rủi ro của thị trường do đặc thù của các doanh nghiệp KNST. Những ý tưởng về KNST luôn có xu hướng gia tăng theo sự phát triển mạnh mẽ của khoa học và công nghệ, cũng như nhu cầu của thị trường và xã hội. Để những ý tưởng này sớm được đưa vào thực tế, việc gọi vốn, tiếp vốn cho các doanh nghiệp KNST cần được thúc đẩy hơn nữa trong thời gian tới. Trong đó, chính sách tài chính và hành lang pháp lý cần đi trước một bước.