Ảnh minh họa: Internet

Tăng cholesterol (trong) máu (Hyperlipidemia) là dạng bệnh lý rối loạn chuyển hóa cholesterol theo hướng tăng bất thường, còn được gọi là rối loạn mỡ máu hoặc lipid máu (Cục Y tế dự phòng Việt Nam, 2016; Hill & Bordoni, 2021; Ibrahim, Asuka, & Jialal, 2021; Ma & Shieh, 2006). Theo World Health Organization (WHO) (n.d.) hằng năm trên thế giới, bệnh tăng cholesterol máu là bệnh lý dẫn đến khoảng 2.6 triệu ca tử vong, chiếm khoảng 4.5% tổng số ca tử vong do mắc bệnh trên toàn thế giới và khoảng 29.7 triệu DAILYS (2% DALYS - chỉ số về số năm sống hiệu chỉnh theo mức độ bệnh tật). Bệnh lý tăng cholesterol máu ở hai dạng: (1) dạng bệnh lý nguyên phát là tăng cholesterol có tính chất gia đình (Hypercholesterolemia Familial); (2) dạng bệnh lý thứ phát là tăng cholesterol có yếu tố “thu nhận” bởi sựt ác động của các yếu tố về dinh dưỡng, thừa cân, ... (Hill & Bordoni, 2021). Một số yếu tố nguy cơ dẫn đến rối loạn chuyển hóa lipid, cholesterol trong máu gồm có tiểu đường, cao huyết áp, sử dụng bia rượu, thói quen sinh hoạt hàng ngày ít vận động, thói quen ít hoặc không tập thể dục, chế độ ăn uống không cân bằng dinh dưỡng, thừa cân, sử dụng một số thuốc về nội tiết tố (estrogene), ... (Abdul-Razak& ctg.,2017; NCBI, n.d.; Verma, 2016). Đáng chú ý, nguyên nhân chính dẫn đến tăng cholesterol máu là sự các biến thể (đột biến) trên một số gene thường trực như là APOB, LDLR có vai trò mã hóa các protein hiện diện trên bề mặt tế bào và tham gia trong quá trình chuyển hóa cholesterol ở gan và hệ máu (P. K. Truong, Lao, & Le, 2018). Dạng bệnh này được gọi là tăng cholesterol máu có tính gia đình (Familial hypercholesterolemia, FH: OMIM #143890), được phát hiện đầu tiên vào cuối thập niên 1930 (Moyer & Baudhuin, 2015; Najam & Ray, 2015). Dựa vào cơ sở khoa học nêu trên, mục tiêu của nghiên cứu khảo sát đặc điểm phân tử tập trung ởvùng trình tự gene APOB và gene LDLR trên một số mẫu bệnh phẩm (mẫu máu) của người bệnh tăng cholesterol máu ở Việt Nam, bằng phương pháp PCR kết hợp với giải trình tự.

Bệnh tăng cholesterol ở dạng có tính chất gia đình (FH) khởi phát trong tình trạng tăng bất thường lượng LDC-C trong huyết tương, nguyên nhân chính là do sự xuất hiện biến thể (đột biến) xảy ra trên các gene chức năng trong cơ chế chuyển hóa cholesterol: APOBvà LDLR (Henderson, O’Kane, McGilligan, & Watterson, 2016; Ma & Shieh, 2006; Meshkov & ctg.,2021; Turgeon, Barry, & Pearson, 2016; P. K. Truong, Lao, & ctg.,2018; Youngblom, Pariani, & Knowles, 2016). Trên bệnh nhân mắc tăng cholesterol máu (FH), có khoảng 85% -95% trường hợp là do đột biến trải dài trên gene LDLR, chủ yếu tập trung nhiều ở exon 4 (P. K. Truong, Lao, & ctg.,2018); đồng thời khoảng 1% -5% trường hợp là do đột biến trên gene APOBvà tập trung ở exon 26 (P. K. Truong, Lao, & ctg.,2018). Cho đến nay, có ít dữ liệu nghiên cứu về đặc điểm phân tử trên các gene APOB và LDLR trên người bệnh tăng cholesterol máu cũng như bệnh FH ở Việt Nam, tiêu biểu là nghiên cứu công bố của nhóm tác giả thứ nhất: H. T. Truong và cộng sự (2020), nhóm tác giả thứ hai: P. K. Truong, Bui, Lao, vàLe (2017) và P. K. Truong, Nguyen, Lao, và Le (2018). Nghiên cứu của P. K. Truong, Nguyen, và cộng sự (2018) phân tích tổng hợp và ghi nhận tỷ lệ đột biến trên gene APOB là đột biến là 31.7745 (95%CI = 8.288 -61.912), dựa trên dữ liệu của 22 công bố khoa học phân tích đột biến trên các nhóm bệnh nhân tăng cholesterol có tính chất gia đình. Để đạt mục tiêu nghiên cứu, nghiên cứu được thực hiện với phương pháp PCR kết hợp giải trình tự trên exon 26 gene APOB và exon 4 gene LDLR trên bộ gene người thuộc các mẫu máu tăng cholesterol, đồng thời tra cứu trên cơ sở dữ liệu LOVD, Clinvar và các công trình trên thế giới về bệnh tăng cholesterol máu (FH), từ đó so sánh và ghi nhận những biến thể khác biệt, nổi trội đặc trưng có thể xuất hiện trên gene mục tiêu của những bệnh nhân tăng cholesterol máu ở Việt Nam.

Nghiên cứu ghi nhận tính chất đột biến trên exon 26 gene APOB và exon 4 gene LDLR trong 37 mẫu bệnh phẩm máu có chỉ số tăng cholesterol máu, lần lượt với tỷ lệ 32.42%, 35.10% lần lượt trên từng gene và 10.81% đồng thời trên gene APOB và LDLR. Nghiên cứu xác định được một số dạng đột biến nổi đặc trưng của tính chất đột biến trên gene APOB và LDLR ở người bệnh tăng cholesterol máu ở Việt Nam, góp phần vào dữ liệu phân tử của các gene ứng viên để phát triển công cụ phân tử phù hợp trong sàng lọc, chẩn đoán, tiên đoán và trị liệu rối loạn mỡ máu, tăng cholesterol trong máu ở dạng FH.