Đầu tháng 5/2018, doanh nghiệp M ở Hà Nội xuất khẩu một lô hàng dệt may theo điều kiện FOB sang thị trường Bắc Á đã bị đối tác “lừa”. Chỉ sau khi phía người bán Việt Nam vạch trần các thủ đoạn gian lận móc nối giữa người mua ở nước ngoài và đại lý giao nhận tại cảng bốc hàng ở Việt Nam và bắn tiếng nếu người mua không khẩn trương thanh toán tiền hàng thì phía Việt Nam sẽ áp dụng chế tài pháp lý. Sau một tháng chây ì với những lập luận mơ hồ, vu vơ cuối cùng họ cũng đã buộc phải thanh toán đầy đủ tiền mua lô hàng trên.

Điều kiện FOB khuyến cáo nên được sử dụng trong vận chuyển đường thuỷ (quốc tế và nội địa).

Hiểu pháp lý

Điều kiện FOB nghĩa là mọi công đoạn về giao nhận vận chuyển và mua bảo hiểm cho các lô hàng đó hoàn toàn do phía người mua nước ngoài đảm nhận. Thông thường, để bảo đảm chắc chắn việc thu tiền hàng, phía Việt Nam thường yêu cầu phương thức thanh toán bằng L/C (thư tín dụng). Ngoài ra, trong hợp đồng mua bán và L/C còn quy định bộ vận đơn (loại chứng từ cốt lõi) phải là vận đơn theo lệnh, nghĩa là người mua chỉ có thể nhận hàng ở cảng đích sau khi đã trả tiền hàng cho người bán và xuất trình bộ vận đơn gốc trong đó ngân hàng mở L/C đã ra lệnh giao hàng cho họ.

Việc vận chuyển container thường phải tuân thủ các nghiệp vụ vận tải đa phương thức. Theo thông lệ phổ biến trong thương mại và hàng hải quốc tế, sau khi nhận yêu cầu lưu cước của người mua FOB, các đại lý giao nhận vận tải ở cảng bốc hàng Việt Nam sẽ tiến hành 2 công đoạn khác nhau:

Đầu tiên họ hành động với tư cách là người gửi hàng hình thức và lưu cước với hãng tàu vận chuyển hàng tới cảng đích. Ở công đoạn này người đại lý giao nhận sẽ nhận được bộ vận đơn thứ nhất do hãng tàu cấp gọi là Vận đơn chủ.

“Khi hàng đến cảng đích, phía người mua nước ngoài dễ dàng lấy được hàng mà không cần xuất trình vận đơn gốc, trong khi đó bộ vận đơn theo lệnh vẫn nằm ở ngân hàng mở L/C”.

Công đoạn tiếp theo: dựa trên cơ sở Vận đơn chủ, đại lý giao nhận cấp bộ vận đơn thứ hai gọi là bộ Vận đơn thứ cấp theo dạng vận đơn vận tải đa phương thức cho người bán FOB phía Việt Nam phù hợp với quy định của hợp đồng và L/C, nghĩa là người bán phía Việt Nam mới là người gửi hàng đích thực.

Để giải quyết thực tế

Theo Bộ luật Hàng hải Việt Nam và thông lệ quốc tế các đại lý giao nhận là người vận chuyển theo hợp đồng còn hãng tàu là người vận chuyển thực tế. Ngoài chi tiết về thông tin “người vận chuyển” khác nhau như trên, thông thường các chi tiết chủ yếu khác của 2 bộ vận đơn là như nhau.

Tuy nhiên gần đây một số thương nhân nước ngoài mua hàng của Việt Nam theo điều kiện FOB đã thông đồng và móc ngoặc với đại lý giao nhận ở cảng Việt Nam để cấp cho họ bộ vận đơn thứ nhất dưới dạng vận đơn đích danh không có bản gốc trong đó ghi rõ người nhận hàng ở cảng đích là họ hoặc đại lý do họ chỉ định, còn bộ vận đơn cấp cho người bán phía Việt Nam thì đúng như L/C và hợp đồng mua bán quy định, tức là vận đơn theo lệnh.

Theo thông lệ hàng hải thương mại phổ biến, với vận đơn như trên, khi hàng đến cảng đích phía người mua nước ngoài dễ dàng lấy được hàng mà không cần xuất trình vận đơn gốc trong khi đó bộ vận đơn theo lệnh vẫn nằm trong ngăn kéo ngân hàng mở L/C.

Kết cục thường là người mua chây ì thanh toán hoặc viện cớ thị trường đi xuống đòi giảm giá và không ít trường hợp họ biến mất không để lại vết tích nào. Rõ ràng cách hành xử này của các thương nhân nước ngoài mua hàng của Việt Nam theo điều kiện FOB là hành vi gian lận thương mại mang bản chất lừa đảo với sự tiếp tay của một số đại lý giao nhận vận tải ở cảng bốc hàng tại Việt Nam.

Từ tình hình trên, các doanh nghiệp xuất khẩu hàng theo điều kiện FOB cần lưu ý quy định rõ ngoài bộ vận đơn thỏa thuận trong hợp đồng và L/C nếu có những bộ vận đơn khác được cấp theo yêu cầu riêng của người mua để làm thủ tục giao nhận hàng ở cảng đích thì người mua cam kết nội dung và hình thức các bộ vận đơn bổ sung đó phải ăn khớp một cách phù hợp với bộ vận đơn nói trong hợp đồng và L/C theo đúng luật pháp và thông lệ hàng hải và thương mại quốc tế. Ngoài ra, khi gặp trường hợp tương tự, phía người bán Việt Nam cần nhanh chóng khống chế lô hàng bằng cách ra lệnh cho hãng tàu và đại lý giao nhận giữ hàng lại không giao cho người mua cho đến khi họ đã thanh toàn đầy đủ tiền hàng.