Bánh cáy làng Nguyễn. (Nguồn: Kyluc.vn)

Sức sống của làng nghề hơn 200 năm tuổi

Xã Nguyên Xá được biết đến là “làng kháng chiến kiểu mẫu” trong kháng chiến chống Pháp. Hòa bình lập lại, vùng đất ấy tiếp tục là một điểm sáng năng động trong công tác tìm kiếm, tự tạo việc làm tại chỗ, từ phát triển nghề dệt may, chế biến lâm sản, đồ gỗ mỹ nghệ đến nghề cơ khí, vật liệu xây dựng, sản xuất các sản phẩm phi kim loại,...

Tuy nhiên, nổi tiếng hơn cả và duy trì được tốc độ phát triển bền vững vẫn là nghề làm bánh cáy. Hiện toàn xã có 128 hộ sản xuất, với trên 600 lao động, đạt doanh thu hàng năm lên đến hàng chục tỷ đồng.

Chiếc bánh cáy thơm ngon đặc biệt đòi hỏi sự công phu của người thợ ngay từ khâu chọn nguyên liệu: gạo nếp cái hoa vàng, lạc, vừng, gấc, cà rốt, vỏ quýt, đường nha, mật mía, nước quả dành dành. Bánh làm ra thơm ngon, hòa quyện “lục sắc, bát vị,” ăn có độ dẻo của gạo nếp, độ giòn của lạc, của mứt cà rốt, vị thơm cay của gừng, của vỏ quýt, vị thanh ngọt mát của đường, mạch nha hay mật mía.

Xưa bánh được coi là đặc sản dùng để cúng tiến vua, gói vuông vắn trong giấy hồng điều, bởi thế dân gian vẫn còn lưu truyền đôi câu thơ: “Cung đình Hội rối ngày xưa/Bánh cáy lụa Nguyễn tiến vua thuở nào”.

Theo tư liệu của cụ Nguyễn Bá Duy (hậu duệ đời thứ 14 tộc họ Nguyễn Công) để lại, bánh cáy có nguồn gốc từ bánh chè lam. Tương truyền bánh do bà Nguyễn Thị Tần (sinh năm 1724, đời thứ 6 tộc Nguyễn Công, làng Nguyên Xá, phủ Tiên Hưng, trấn Sơn Nam Hạ, nay thuộc xã Nguyên Xá, huyện Đông Hưng) sáng chế. Bà vốn là người thông minh, có nhiều công lao với triều đình nhà Lê. Bà từng giữ chức Cung Trung giáo tập (dạy con vua, cháu chúa), Phu nhân lưỡng giáo. Do có công đem hai con của Thái tử Lê Duy Vỹ đi trốn tránh khỏi tai ác của Trịnh Sâm, bà được nhà Lê phong làm Kiệt tiết Công Thần Bảo Mẫu Đại Vương.

Vốn xuất thân từ nông dân, bà đã kết hợp nguyên liệu sẵn có từ quê hương đồng nội làm ra một thứ bánh mới có gạo, vừng, đường, gừng, quả dành dành gọi là bánh Ngũ vị. Sau khi đem tiến vua, được vua Hiển Tông khen ngon và đặt tên là “bánh cáy” vì nhìn màu sắc giống trứng con cáy. Từ đó bánh cáy gắn liền với quê hương nơi bà tổ nghề - Nguyễn Thị Tần, được lưu truyền và phát triển trong làng ngoài xã đến ngày nay.

Cần xây dựng thương hiệu cho đặc sản bánh cáy

Tuyến đường quốc lộ 10 - “cửa ngõ” dẫn vào thành phố Thái Bình có hàng trăm cửa hàng bày bán đặc sản bánh cáy của vùng quê lúa. Sản phẩm nhiều là vậy, song khách hàng băn khoăn không biết có phải “đặc sản” thật hay không mặc dù đã mua ngay tại vùng sản xuất.

Là người đã có hơn 30 năm gắn bó và tâm huyết với nghề làm bánh cáy gia truyền, ông Hoàng Duy Thắng (chủ cơ sở sản xuất Hoàng Thắng, thôn Bắc Lạng, xã Nguyên Xá) cho biết nhiều khi ông tận mắt thấy sản phẩm lấy tên giống hệt cơ sở nhà mình, nhưng chất lượng thì không bằng. Các sản phẩm đó làm từ cốm phồng và gạo rang, chi phí nguyên liệu chỉ khoảng 3.000-4.000 đồng nhưng vẫn bán với giá 15.000-20.000 đồng.

Gia đình ông biết nhưng cũng chẳng làm được gì vì hiện tại gia đình ông mới chỉ lấy tên là cơ sở sản xuất gia truyền chứ chưa đăng ký thương hiệu độc quyền.

Cũng như gia đình ông Thắng, cơ sở sản xuất Dân Liên, Nguyễn Bốn đã nhiều lần đưa sản phẩm vào bán trong hệ thống các siêu thị, xuất khẩu sang các nước khác. Nhưng cũng chính việc chưa có thương hiệu đã làm mất đi thị trường tiềm năng này.

Ông Nguyễn Như Hùng, Phó Chủ tịch Hội đồng Nhân dân xã Nguyên Xá trăn trở: Xã có khoảng 18 cơ sở sản xuất thường xuyên, còn lại là các cơ sở sản xuất theo thời vụ. Vào dịp Tết có khoảng 70 cơ sở. Phần lớn thanh niên trong xã đi làm kinh tế ở xa, người đi làm ở các khu công nghiệp, việc làm đều hơn, thu nhập cao hơn. Nghề làm bánh cáy chỉ là lúc nông nhàn. Vì vậy, hơn lúc nào hết, ban lãnh đạo xã và những nghệ nhân ở Nguyên Xá muốn tạo thành lập một hiệp hội sản xuất chung, từ đó xây dựng thành thương hiệu cho bánh cáy làng Nguyễn. Chỉ có như vậy mới, bánh cáy chính hiệu mới có thể bảo vệ mình trước sự cạnh tranh với hàng “nhái,” hàng kém chất lượng.

Ông Bùi Văn Duyệt, Phó phòng Công Thương huyện Đông Hưng cho biết năm 2010, Ủy ban Nhân dân tỉnh Thái Bình đã có kế hoạch xây dựng thương hiệu riêng cho bánh cáy làng Nguyễn. Tuy nhiên, gần hai năm đã trôi qua, việc thành lập thương hiệu bánh cáy này vẫn “lửng lơ”.

Theo ông Duyệt, nguyên nhân chính là do mỗi cơ sở sản xuất lại có một bí quyết gia truyền riêng, nhà nào cũng muốn sản phẩm của gia đình mình có hương vị khác lạ so với gia đình khác, lấy đó làm ưu thế trên thị trường. Cán bộ từ huyện đến xã đã nhiều lần đi khảo sát, vận động các cơ sở thành lập một hiệp hội sản xuất chung, tiến tới xây dựng thương hiệu cho làng nghề, song các hộ vẫn không mấy “mặn mà”.

Ông Duyệt khẳng định, tư duy “mạnh ai người nấy làm” như hiện nay cản trở việc thành lập một thương hiệu chung. Hiện tại, những hộ sản xuất đang tự làm khó mình và khó cho cả người tiêu dùng.

Để làng nghề hơn 200 năm tuổi này có thể đứng vững phát triển trước sự cạnh tranh ngày càng cao của thị trường, bên cạnh sự nỗ lực của các cấp chính quyền, các cơ sở sản xuất cần phải đặt lợi ích kinh doanh lâu dài lên trên hết, tránh sự phát triển kiểu tự phát, manh mún như hiện nay.