Sắp tới đây, ngay trong năm 2015 này, Việt Nam có thể ký kết hàng loạt hiệp định thương mại tự do (FTA) quan trọng như FTA Việt Nam - Liên minh châu Âu, FTA Việt Nam - Hàn Quốc, FTA với Liên minh thuế quan Nga, Belarus, Kazachstan, Hiệp định Thương mại tự do với EFTA bao gồm các nước nhỏ nhưng giàu có gồm Thụy Sỹ, Na Uy, Lichtenstein và Iceland và quan trọng hơn cả là Hiệp định Đối tác xuyên Thái Bình Dương (TPP) và cuối năm 2015 là Cộng đồng Kinh tế ASEAN có hiệu lực.

Những nỗ lực hội nhập của Việt Nam hy vọng sẽ mở ra nhiều cơ hội phát triển hơn và thúc đẩy cải cách môi trường kinh doanh. Đặc biệt, hai FTA kiểu mới là  TPP và FTA Việt Nam - EU bao gồm nhiều cam kết với đòi hỏi rất cao về cạnh tranh bình đẳng, doanh nghiệp nhà nước, lao động và công đoàn, sở hữu trí tuệ, môi trường v.v. mà các cơ quan  nhà nước và doanh nghiệp phải nỗ lực rất cao để thực hiện.

Sau khi trở thành thành viên WTO đầu năm 2007, thay vì dồn sức vào việc cải cách bộ máy, nâng cao trình độ quản lý của cán bộ, nhân viên, thực thi nghiêm túc các cam kết, đầu tư vào khoa học-công nghệ, nâng cao năng lực cạnh tranh, chúng ta đã cho phép các tập đoàn kinh tế nhà nước đa dạng hóa kinh doanh, đẩy một dòng vốn cực lớn vào đầu cơ đất và bất động sản, đẩy giá bất động sản lên rất nhanh, đầu cơ chứng khoán, đầu tư vào các ngân hàng thương mại, công ty tài chính lớn nhỏ v.v.

Chính quyền các địa phương cũng chạy theo tăng trưởng về số lượng với bất kỳ giá nào bằng cách "lạm phát" đầu tư công, khai thác tối đa chênh lệch giá đất, rừng, biển, mỏ khoáng sản, mở ra một thời kỳ kinh doanh bằng "quan hệ" với sự tham gia tích cực của cả doanh nghiệp nhà nước và doanh nghiệp tư nhân.

Kết quả là lạm phát tăng cao, đồng tiền mất giá, thâm hụt thương mại tăng vọt, xuất khẩu chủ yếu dựa vào doanh nghiệp đầu tư nước ngoài. Xuất khẩu của doanh nghiệp trong nước chậm thay đổi, ít có mặt hàng mới, tăng trưởng kinh tế chậm lại, hiệu quả đầu tư và năng suất lao động giảm sút. Lợi ích nhóm chi phối không ít quyết định đầu tư, đấu thầu và các quyết sách lớn nhỏ khác. Chất lượng nhiều văn bản chính sách thấp, thiếu tính dự báo trước và thiếu sự phối hợp với nhau. Chưa hết, các cam kết tham khảo ý kiến cộng đồng doanh nghiệp trước khi ban hành chưa được thực hiện đầy đủ và nghiêm túc.

Cách tiếp cận hội nhập như vậy rõ ràng đã không góp phần nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia và năng lực cạnh của doanh nghiệp. Vị trí của Việt Nam trong các bảng xếp hạng về môi trường kinh doanh của Ngân hàng Thế giới, về chỉ số năng lực cạnh tranh toàn cầu (GCI) của Diễn đàn kinh tế thế giới (WEF), về chỉ số cảm nhận tham nhũng (PCI) của Tổ chức Minh bạch Quốc tế (TI) tiếp tục ở mức thấp, dưới trung bình và chậm cải thiện.

Điểm nổi bật là sự thiếu chuẩn bị của doanh nghiệp trong nước, bao gồm cả doanh nghiệp nhà nước lẫn doanh nghiệp tư nhân trong khi doanh nghiệp là đội quân chủ công, chiến đấu trong quá trình hội nhập này. Số doanh nghiệp có nỗ lực đổi mới, chủ động đầu tư để nâng cao năng lực cạnh tranh chỉ là số rất ít.

Nhiều doanh nghiệp vẫn bị mắc kẹt trong thị trường bất động sản, không ít doanh nghiệp vẫn tìm kiếm chênh lệch giá qua chênh lệch địa tô, khai thác tài nguyên. Một số doanh nghiệp thành đạt một thời, đã gây dựng được thương hiệu, mới đây đã nhượng lại quyền kinh doanh, bán cổ phần, nhượng lại thương hiệu cho nhà đầu tư nước ngoài.

Rõ ràng, doanh nghiệp dân doanh đang suy yếu và phân tâm, chưa chuẩn bị tốt tâm thế cho công cuộc hội nhập sâu rộng và mạnh mẽ nhất trong lịch sử nước ta. Theo điều tra của VCCI, có đến trên 60% doanh nghiệp chưa nắm được nội dung của Cộng đồng Kinh tế ASEAN và các FTA sắp được ký kết và sẽ có hiệu lực. Nhiều hiệp hội đang khá lúng túng trong công tác chuẩn bị cho hội nhập.

Trong khi đó, thách thức sẽ ập đến ngay khi các cam kết có hiệu lực, doanh nghiệp nước ngoài đã chuẩn bị sẵn sàng để tràn vào thị trường nước ta, trong khi cơ hội xuất khẩu đòi hỏi các doanh nghiệp trong nước phải nâng cao năng lực quản trị, hiểu biết thị trường, nâng cao  trình độ khoa học-công nghệ và chất lượng nguồn nhân lực để gia nhập chuỗi giá trị toàn cầu.

Nông nghiệp, thủy sản cũng đứng trước những cơ hội và thách thức rất lớn, đòi hỏi phải tái cơ cấu sản xuất, đào tạo và đào tạo lại nông dân, ngư dân để thực hiện các yêu cầu về vệ sinh an toàn thực phẩm, tăng cường chất lượng rau quả, con cá, con tôm.

Trong thế giới hội nhập cạnh tranh gay gắt này, để đưa đất nước chuyển sang giai đoạn phát triển xanh, sạch, bền vững dựa trên năng suất, hiệu quả, tiến bộ khoa học-công nghệ, chúng ta rất cần kế hoạch hành động cụ thể, huy động được sự tham gia của toàn thể cộng đồng doanh nghiệp, nông dân, ngư dân.