Mức độ tự động hóa một số ngành nghề
Bản chất của CMCN4 là sản xuất thông minh nhờ vào tiến bộ của công nghệ số trong hai thế giới kết nối với nhau trong đó ta đang và sẽ sống: thế giới các thực thể và thế giới các phiên bản số của các thực thể (thế giới số).
Điều chắc chắn là các công nghệ số sẽ tự động hóa nhiều việc làm trong hầu hết các ngành nghề. Điều chưa chắc chắn là công nghệ số sẽ tự động hóa các ngành nghề được đến mức nào. Có hai mặt của chuyện này: công nghệ số sẽ lấy đi nhiều việc nhưng cũng mở ra cơ hội cho rất nhiều loại việc mới.
Trong một nghiên cứu tại Đại học Oxford vào năm 2013, hai chuyên gia Frey và Osborne đã phân tích dự đoán 702 ngành nghề và xếp chúng theo xác suất về mức độ công nghệ số có thể thay thế con người. Bảng 1 và bảng 2 chỉ ra một số ngành nghề có thể tự động hóa được nhiều nhất và ít nhất.
Những điều trên đưa chúng ta đến câu chuyện về người lao động trong những thập kỷ đang tới. Người lao động cần phải có những kỹ năng mới nào, sẽ học và làm những nghề nào.

Bảng 1. Một số nghề có khả năng tự động hóa được nhiều nhất

Bảng 2. Một số nghề ít khả năng tự động hoá được nhất

Hình 1 trong một báo cáo của Ngân hàng Thế giới vào năm 2016 chỉ ra mối tương quan giữa khả năng dùng được công nghệ số trong các ngành nghề (trục tung với mức trung bình là 0.5) và mức độ hiện đang dùng công nghệ số trongcác ngành nghề (trục hoành với mức trung bình là 4).

Nhiều thứ thấy trên hình 1 dường như không nằm trong suy nghĩ thông thường của ta. Nhiều nghề hiện dùng công nghệ số ở mức khá hoặc trên trung bình như thầy giáo trung học (secondary education teachers) với khoảng 5 điểm hoặc nghề thầy thuốc (medical doctors) với khoảng hơn 6 điểm dù khả năng dùng được công nghệ số trong các nghề này thực ra đều hạn chế, chỉ dưới 0.1. Trong khi đó một số nghề hiện dùng công nghệ số còn ở mức thấp, gần zero như nghề nông (agriculture worker), hoặc gần 1 như nghề lái xe (driver) hay nghề may mặc (garment worker), trong khi khả năng dùng công nghệ số của các nghề này rất cao, đưa cho ta những nhìn nhận mới, cho thấy triển vọng lớn của Việt Nam, khi đất nước định hướng những mũi nhọn kinh tế là công nghệ thông tin, nông nghiệp, du lịch, dịch vụ... Những lĩnh vực này còn rất mở cho công nghệ số, là những “vùng đất mênh mông” nơi tuổi trẻ và trí tuệ Việt Nam cần và có thể tiến vào khai phá. Đây cũng là những nơi quan trọng để người làm chính sách, làm đào tạo hướng tới.

Kỹ năng người lao động cần có

Diễn đàn Kinh tế Thế giới năm 2016 nhận định những kỹ năng cần thiết cho công ăn việc làm của số đông người lao động trong thời chuyển đổi số (hình 2). Những kỹ năng mới này được chia thành ba khối, về khả năng (khả năng về nhận thức và thể chất), kỹ năng cơ bản (kỹ năng về chuyên môn và xử lý công việc), và kỹ năng đa chiều (kỹ năng về xã hội, hệ thống, kỹ thuật, giải quyết vấn đề phức tạp, và quản lý nguồn lực).

Tầm quan trọng của các kỹ năng cũng thay đổi theo thời gian và sự phát triển xã hội, và khó dự đoán trong quãng thời gian dài. Nhưng có thể thấy 10 kỹ năng hàng đầu xếp theo tầm quan trọng vào các năm 2015 và 2020 trong bảng 3. Từ đây có thể thấy kỹ năng giải quyết những vấn đề phức tạp hay kỹ năng xã hội vào năm 2020 là những kỹ năng hàng đầu. Điều đáng quan tâm là hai kỹ năng “quản lý chất lượng” và “lắng nghe tích cực” của năm 2015 đã không có trong danh sách 10 kỹ năng quan trọng nhất của năm 2020, và được thay bằng hai kỹ năng “quản lý nhân sự” và “trí tuệ cảm xúc”. “Trí tuệ cảm xúc” (emotional intelligence, tức việc nhận thức được phản ứng của người khác và hiểu tại sao họ phản ứng vậy) trở thành một kỹ năng quan trọng trong những năm tới đây khi mọi việc hay dở đều được gắn với truyền thông và lan tỏa rất nhanh. Thêm nữa, thứ tự của các kỹ năng này cũng thay đổi đáng kể. Chẳng hạn “tính sáng tạo” và “tư duy phê phán” được xếp phía trên trong nhóm kỹ năng hàng đầu của năm 2020.
 

Hình 2. Ba khối kỹ năng cơ bản liên quan đến nghề nghiệp thời chuyển đổi số.


Bảng 3: 10 kỹ năng hàng đầu được thừa nhận rộng rãi thời chuyển đổi số.

Dù các ngành nghề sẽ thay đổi, nhiều nghề giảm đi nhiều nghề tăng lên, có được những kỹ năng kể trên sẽ luôn là việc cần thiết của người lao động trong mọi ngành nghề. Để có thể thích nghi với sự thay đổi, những tri thức cơ bản về toán học và tin học là cần thiết cho mọi người, cho hầu hết mọi ngành nghề. Ở thời chuyển đổi số, với sự phổ biến của các công nghệ số trong những năm tới đây, hầu hết người lao động phải hiểu và quen biết với các con số, với dữ liệu, với sử dụng máy tính và các công cụ phân tích dữ liệu được tạo ra trên máy tính, giống như người nông dân quen với cái cày cái bừa hay người thợ mộc quen với cái cưa cái đục.

Những nhận thức sâu sắc và thay đổi lớn đã được thể hiện trong dự thảo chương trình phổ thông. Toán học ở trường phổ thông trong những năm tới đây được thiết kế để ai cũng có thể hiểu và dùng được, với 21% thời lượng học gắn với ứng dụng toán học, với 12% thời lượng học về hai môn xác suất và thống kê, học từ lớp 2 đến lớp 12, là môn học giúp hiểu và sử dụng được các con số và dữ liệu. Tin học từ một môn học phụ nay sắp trở thành môn học chính như toán, như văn... Chương trình ở các ngành nghề khác ở đại học, ở các trường dạy nghề, chắc chắn cũng cần những thay đổi thích hợp. Việc này đang bắt đầu ở các nước phát triển.

Tháng 5.2017, tại hội nghị Châu Á-Thái Bình Dương về Khai phá Dữ liệu (PAKDD), giáo sư Sang Kyun Cha—Viện trưởng Viện Dữ liệu lớn của Hàn Quốc— trong báo cáo mời đã nêu một nhận định về thành - bại của các quốc gia trong cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư: “Một đe dọa có thật là chỉ một số ít quốc gia sẽ thắng cuộc và thu về tất cả, và mối đe dọa lớn hơn là khoảng cách giữa các nước giàu và nghèo sẽ càng tăng”.

Có thể nói, về bản chất, quốc gia nào thắng cuộc trong cách mạng công nghiệp lần thứ tư là quốc gia làm chủ được công nghệ số và các nguồn dữ liệu, đưa chúng vào mọi lĩnh vực của sản xuất và cuộc sống, làm cho sản xuất và cuộc sống thông minh và hiệu quả hơn qua các phương pháp của trí tuệ nhân tạo.

Muốn làm cách mạng phải có lực lượng. Muốn làm cách mạng công nghiệp lần thứ tư phải có nguồn nhân lực số. Cần chuẩn bị và đào tạo ngay nguồn nhân lực số của ta để đông đảo người lao động có thể dùng được công nghệ số trong nghề nghiệp của mình và một bộ phận tinh hoa có thể tạo ra công nghệ số cho những nghề nghiệp đó, nhất là những nghề trong hướng phát triển của đất nước.