Nghiên cứu viên làm việc tại Viện Tế bào gốc. Ảnh: Minh Châu.

Thuốc tế bào gốc đầu tiên ở Việt Nam

Hiện tại, thoái hóa khớp được điều trị chủ yếu bằng thuốc giảm đau, hyaluronic acid, và neridronate. Tuy nhiên, cách điều trị này chủ yếu làm giảm triệu chứng, giúp giảm đau và kiểm soát viêm, không có tác dụng ngăn chặn hay tái tạo thoái hóa khớp.

Có một phương pháp chữa trị khác, là điều trị bằng huyết tương giàu tiểu cầu (platelet-rich plasma - PRP). Nhiều nghiên cứu cho thấy cách làm này cải thiện một số triệu chứng của thoái hóa khớp nhưng cũng không hiệu quả sau thời gian dài theo dõi. Do đó, một số nghiên cứu đã kết hợp việc tiêm PRP với tế bào gốc. Những công bố gần đây cho thấy, tế bào gốc trung mô kết hợp với PRP có thể cải thiện được tổn thương sụn, cải thiện các thang điểm VAS (đánh giá mức độ đau) so với việc chỉ sử dụng PRP.Nhưng liệu pháp này vẫn còn hạn chế: hiệu quả điều trị không ổn định, chất lượng tế bào gốc giảm mạnh ở những bệnh nhân lớn tuổi hay mắc các bệnh mạn tính, chi phí điều trị cao.

Để giải quyết những khuyết điểm trên, liệu pháp tế bào gốc off-the-shelf được phát triển, mang lại nhiều ưu điểm như: tế bào gốc được chọn để sản xuất là loại tốt, không phụ thuộc vào tế bào gốc của bệnh nhân, việc sản xuất được kiểm soát chặt chẽ chất lượng theo các hướng dẫn như GMP-WHO, giá thành giảm do sản xuất hàng loạt. Do vậy, Viện Tế bào gốc đã tập trung vào nghiên cứu liệu pháp tế bào gốc off-the-shelf.

Lộ trình nghiên cứu và phát triển sản phẩm Cartilatist. Nguồn: Viện Tế bào gốc.

Sản phẩm tế bào gốc off-the-shelf đầu tiên trên thế giới được lưu hành tại Hàn Quốc với tên biệt dược là Cartistem vào năm 2012. Cartistem là một thuốc tế bào gốc được sản xuất với thành phần hoạt tính là tế bào gốc trung mô thu từ máu dây rốn người. Sản xuất với quy mô công nghiệp, theo hướng dẫn GMP-WHO, chất lượng của tế bào gốc giữa các mẽ được kiểm soát chặt chẽ; do đó hiệu quả điều trị của Cartistem được báo cáo là tốt.

Những thuận lợi và đặc biệt là chất lượng sản phẩm có thể kiểm soát đã giúp hướng sản phẩm tế bào gốc off-the-shelf phát triển nhanh. Sau 5 năm, từ năm 2012 đến năm 2017 đã có 6 sản phẩm tế bào gốc off-the-shelf được thương mại hóa trên thị trường ở nhiều quốc gia như Cartistem, Prochymal, HS Temcell, Darvadstrocel, Osteocel plus, Trinity Evolution.

Gần đây, sản phẩm tế bào gốc off-the-shelf từ tế bào gốc mô mỡ với tên biệt dược là Allojoin do Tập đoàn Cellular Biomedicine (Mỹ) đã đưa vào thử nghiệm lâm sàng đạt kết quả khả quan. Sau 48 tuần điều trị với Allojoin, dữ liệu từ 22 bệnh nhân cho thấy Allojoin an toàn và có những dấu hiệu ban đầu về hiệu quả điều trị tốt trong việc ngăn chặn quá trình hư hỏng sụn. Thang hiển thị loại suy mức độ đau WOMAC ở bệnh nhân giảm mạnh sau 12 tuần điều trị và liên tục giảm đến 48 tuần điều trị. Sử dụng kỹ thuật MRI 3D để đánh giá sụn khớp sau 48 tuần điều trị, cho thấy thể tích sụn đã tăng so với chưa điều trị (tuần 0) và so với quá trình thoái hóa sụn tự nhiên do tuổi.

Cartilatist là một trong những sản phẩm tế bào gốc off-the-shelf. Điều đó cho thấy Viện Tế bào gốc đã bắt kịp xu hướng thế giới.

Cartilatist là sản phẩm tế bào gốc thu từ mô mỡ người, sử dụng để điều trị thoái hóa khớp gối và thoái hóa cột sống. Mỗi liều điều trị được đựng trong một ống thủy tinh nhỏ chứa 5-10 triệu tế bào gốc và được bảo quản trong nhiệt độ từ -40 đến -860C. Tế bào gốc từ mô mỡ được thu nhập, phân lập và tăng sinh theo một quy trình đặc biệt để chọn lựa những tế bào gốc có đặc tính phù hợp nhất. Quy trình tăng sinh là hoàn toàn tự động trong các bioreactor lớn với sự kiểm soát nghiêm ngặt các điều kiện sản xuất và đảm bảo chất lượng để mang lại tính an toàn và hiệu quả sử dụng cao.

Bệnh nhân thoái hóa khớp gối hay cột sống ở cấp độ thích hợp sẽ được chỉ định sử dụng Cartilatist để điều trị.

Hành trình 10 năm nghiên cứu

Cartilatist là kết quả của một nghiên cứu có lộ trình công nghệ rõ ràng, kiên trì trong suốt 10 năm qua của Viện Tế bào gốc (trước đây là Phòng thí nghiệm Nghiên cứu và Ứng dụng Tế bào gốc - PTN).

Năm 2007, PTN nghiên cứu phân lập tế bào gốc từ mô mỡ; năm 2009, nghiên cứu phát triển kit tách chiết tế bào gốc từ mô mỡ người sử dụng collagenase; năm 2012, hợp tác với Công ty TNHH Thế giới gene (Geneword Ltd) sản xuất và thương mại thế hệ thứ nhất của kit ADSC Extraction Kit và kit PRP New ProKit.

Năm 2013, hai kit nói trên được sử dụng để tách hỗn hợp phân đoạn nền tạo mạch (SVF) và PRP sử dụng trong điều trị thoái hóa khớp tại Bệnh viện Đại học Y dược TP.HCM. Cũng trong năm này, nghiên cứu tăng sinh ex vivo tế bào gốc trung mô mô mỡ sử dụng môi trường không bổ sung huyết thanh bò. Một năm sau, nghiên cứu thử nghiệm lâm sàng đa trung tâm sử dụng SVF và PRP trong điều trị thoái hóa khớp tại Bệnh viện Đa khoa Vạn Hạnh và Bệnh viện 115 với kết quả khả quan. Đây cũng là năm phát triển thành công quy trình nuôi cấy tế bào gốc trung mô mô mỡ theo hướng dẫn GMP.

Năm 2015, PTN đánh giá và so sánh tính điều biến miễn dịch của tế bào gốc trung mô mô mỡ, mô dây rốn và tủy xương. Năm 2016, PTN công bố hiệu quả điều trị thoái hóa khớp bằng SVF và PRP cho thấy hiệu quả điều trị khả quan. Cũng trong năm này, PTN đã phát triển thành công thế hệ 2 của kit tách chiết tế bào gốc từ mô mỡ (tên là Cell extraction kit) và kit tách huyết tương giàu tiểu cầu 5PRP.

Hai năm sau, Viện công bố tính lão hóa của tế bào gốc mô mỡ khi nuôi cấy thời gian dài và công nghệ Cartilatist hoàn thiện ở mức sản xuất quy mô thử nghiệm (pilot) được chuyển giao cho Công ty TNHH Bệnh viện Đa khoa Vạn Hạnh để tiếp tục hoàn thiện và sản xuất thương mại từ tháng 7/2018 tại Việt Nam và các quốc gia ASEAN.

Hiện nay, Viện Tế bào gốc xem xét việc chuyển giao công nghệ Cartilatist cho đối tác thứ hai tại châu Âu để khai thác thị trường châu Âu và Mỹ.