Cán bộ nghiên cứu làm việc trên máy tạo màng mỏng bằng trùm xung điện             

Từ thu hút người học...

Nhân lực là vấn đề quan trọng hàng đầu đối với Chương trình phát triển vật lý đến năm 2020, song đây cũng là điều rất đáng lo ngại trong giai đoạn hiện nay. Theo thống kê của Bộ GD - ĐT tại 18 trường đại học và 2 đại học quốc gia, từ năm 2011 - 2013, tổng số sinh viên ngành vật lý được đào tạo là 11.045 sinh viên trong đó điểm tuyển sinh ở mức trung bình chiếm đa số, chỉ có cá biệt một số trường có điểm tuyển sinh tương đối cao từ 19 - 22 điểm như ĐH Bách Khoa Hà Nội hay các trường sư phạm.

Phó hiệu trưởng ĐH Khoa học, ĐH Thái Nguyên Nguyễn Văn Đăng chỉ ra rằng, trong những năm gần đây, những ngành khoa học cơ bản đặc biệt là ngành vật lý tuyển sinh rất khó khăn. Trong khi đây là ngành đòi hỏi phải có thật nhiều sinh viên giỏi theo học nhưng các trường thường rơi vào tình trạng tuyển sinh bằng điểm sàn, tức là những em thực sự giỏi không lựa chọn ngành vật lý. Điều này cũng xuất phát từ nhu cầu đầu ra của xã hội, thường thì sinh viên học ngành vật lý ngoài sư phạm rất khó tìm kiếm việc làm. Bởi theo Quyết định 1090 của Bộ GD - ĐT mới đây, ngừng cấp chứng chỉ cho những người tốt nghiệp đại học muốn trở thành giáo viên.

Không ít chuyên gia cho rằng, nếu chỉ chạy theo số lượng mà không thấy được chất lượng thì ngành vật lý sẽ khó có điều kiện phát triển được. Bởi không phải tất cả những sinh viên được đào tạo đại trà về vật lý sẽ tập trung nghiên cứu phát triển ngành vật lý mà chỉ có những người thực sự giỏi mới đủ tâm huyết theo đuổi ngành này. Ngay cả những nước phát triển như Mỹ, theo Gs Silvera ở ĐH Havard, chỉ khoảng 1/3 đến 1/4 số người học vật lý theo đuổi công việc nghiên cứu chuyên về vật lý.

Nguồn nhân lực tương lai để nghiên cứu vật lý phải là những sinh viên, học sinh ở top đầu, hay nói cách khác là lực lượng tinh hoa trong những người học ngành này. Chính vì vậy, để tìm kiếm, phát hiện và nuôi dưỡng những nhà vật lý thì cần phải tập trung đầu tư, ưu tiên vào các lớp chuyên lý tại các trường phổ thông hoặc những lớp cử nhân tài năng, kỹ sư tài năng về vật lý tại các trường đại học như ĐH Bách khoa, ĐH Khoa học Tự nhiên, ĐH Sư phạm.

Chia sẻ kinh nghiệm của ĐH Bách khoa Hà Nội trong thu hút nhân lực, Gs Nguyễn Đức Chiến nói, riêng trong lĩnh vực vật lý hạt nhân, từng có nhiều năm trường ĐH Bách Khoa thiếu sinh viên theo học nhưng từ khi có chương trình học bổng, số lượng sinh viên đăng ký đã lên tới hàng trăm em. Điều đó cho thấy, để thu hút sinh viên theo học không hề khó, chỉ cần có cơ chế tạo điều kiện thì sẽ giải quyết được vấn đề cốt lõi trong phát triển nhân lực ngành vật lý ở nước ta. Tuy nhiên, ngoài cơ chế học bổng cần có chính sách miễn giảm học phí để thu hút sinh viên giỏi thực sự. Có thể không nhiều, mỗi năm khoảng từ 5 – 10 chỉ tiêu học bổng toàn phần để những sinh viên giỏi có hoàn cảnh khó khăn có điều kiện theo học, góp phần phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao.

...đến đào tạo giảng viên

Đối với các trường đại học đào tạo chuyên ngành vật lý hiện nay, khó khăn không chỉ là thiếu sinh viên theo học mà còn thiếu đội ngũ có trình độ chuyên về giảng dạy. Bà Nguyễn Kim Dung, Vụ KHCN và MT, Bộ GD và ĐT cho biết, theo điều tra 18 trường đại học và 2 đại học quốc gia từ năm 2011 – 2013, chỉ có khoảng 600 giảng viên về vật lý, trong đó trình độ thạc sỹ chiếm 50 - 52%, số giảng viên có trình độ tiến sỹ vào khoảng 37%. Ngay cả những cơ sở đào tạo như ĐH Công nghệ - ĐH Quốc gia Hà Nội, mặc dù 100% giảng viên có trình độ tiến sỹ nhưng số lượng giảng viên vẫn rất hạn chế.

Cùng với thực trạng thiếu giảng viên là sự già hóa về tuổi đời của những giảng viên có trình độ tiến sỹ và trên tiến sỹ. Ước tính số lượng giảng viên sắp đến tuổi nghỉ hưu khoảng gần 50%, phần lớn là những giáo sư đầu đàn về ngành vật lý. Điều đáng nói là hoạt động nghiên cứu khoa học của giảng viên, nhà khoa học trong trường đại học cũng rất khiêm tốn. Ước tính, số công trình được công bố là 954 công trình, trong đó chủ yếu tập trung ở cấp cơ sở, cấp bộ rất ít, cấp nhà nước chỉ có 36 đề tài. Số bài báo trong nước là 1.055 bài và 674 bài báo quốc tế, tài liệu xuất bản cũng chỉ vào khoảng 45 tài liệu.

Nhiều chuyên gia cho rằng, cần tạo điều kiện cho những người trẻ dưới 35 tuổi có nhiệt huyết với ngành được cống hiến tài năng bằng chế độ tiền lương hợp lý với môi trường làm việc thuận lợi. Đơn cử như tạo cơ hội cho giảng viên trong trường cùng tham gia thực hiện những đề tài khoa học lớn hoặc Giải thưởng nghiên cứu trẻ về vật lý. Đây sẽ là điều kiện để những tiến sỹ, giảng viên trẻ tuổi trải nghiệm nghiên cứu trước khi họ có đủ khả năng thực hiện đề tài lớn có chất lượng đạt yêu cầu của quỹ KHCN quốc gia.

Bên cạnh đó cũng có chính sách thu hút cán bộ trẻ được đào tạo tại nước ngoài hay sinh viên giỏi nhất được cấp học bổng trở về làm việc tại các trường và viện nghiên cứu. Thực tế cho thấy, nhờ có chính sách tạo môi trường làm việc tốt, tạo cơ hội cho nhà khoa học được tiếp tục nghiên cứu thay vì chỉ chuyên về giảng dạy, nhiều đơn vị nghiên cứu và đào tạo về vật lý của trường ĐH Bách khoa Hà Nội như Viện Vật lý kỹ thuật, Viện ITIMS và Viện AIST, trong ba năm đã lôi kéo được hơn hai mươi tiến sỹ trẻ từ các nguồn đào tạo khác nhau ở nước ngoài về.

Theo ông Phạm Đức Thắng, đại diện ĐH Công nghệ, ĐH Quốc gia Hà Nội, cần phải mất khoảng thời gian dài để thu hút nhân lực có trình độ cao từ nước ngoài về, do vậy có thể thông qua các đề án của Nhà nước như Đào tạo giảng viên có trình độ tiến sỹ cho các trường đại học, cao đẳng giai đoạn 2010 – 2020 (Đề án 911) tạo điều kiện cho giảng viên trẻ được sang nước ngoài học tập. Song cũng tránh đi vào vết xe đổ của những đề án trước như Đề án đào tạo cán bộ tại các cơ sở nước ngoài bằng ngân sách nhà nước (Đề án 322), khi từng có nhiều người được đào tạo nhưng không quay trở về Việt Nam.