Ảnh minh họa

Từ năm 2000, Quốc hội đã quyết định dành 2% tổng chi ngân sách nhà nước hàng năm cho KH&CN (bao gồm ngân sách sự nghiệp khoa học và ngân sách đầu tư phát triển). Tuy nhiên, Bộ KH&CN cho rằng, mức đầu tư 2% tổng chi ngân sách nhà nước hằng năm là quá thấp, chưa tương xứng với vai trò quốc sách hàng đầu của sự phát triển KH&CN, không đáp ứng yêu cầu KH&CN là động lực then chốt cho phát triển nhanh và bền vững đất nước.

Thêm nữa, Bộ KH&CN là cơ quan chịu trách nhiệm trước Quốc hội và Chính phủ về việc sử dụng có hiệu quả 2% tổng chi ngân sách dành cho KH&CN, nhưng lại chưa có vai trò tương xứng trong quá trình phân bổ phần kinh phí đầu tư phát triển (ngân sách đầu tư phát triển khoa học và công nghệ chiếm 40-44% ngân sách KH&CN hàng năm). Cho đến nay phần kinh phí này vẫn do Bộ Kế hoạch và Đầu tư thực hiện, dẫn đến chỗ Bộ KH&CN không thể kiểm tra, giám sát được tình hình sử dụng nguồn ngân sách này và không làm rõ được trách nhiệm về hiệu quả đầu tư, nhất là trong lúc chế độ báo cáo và thống kê không được thực hiện nghiêm túc.

Một số Bộ, ngành, địa phương đã sử dụng không đúng mục đích hoặc không sử dụng được nguồn này, tỷ lệ sử dụng trung bình của các địa phương nhiều năm qua chỉ khoảng 30%, có địa phương dưới 10%. Việc xây dựng dự toán ngân sách và thẩm quyền quyết định phương án phân bổ, cấp phát kinh phí sự nghiệp khoa học và công nghệ hàng năm của Nhà nước cho các nhiệm vụ KH&CN cũng có nhiều bất cập.

Trong Tờ trình Quốc hội Dự án Luật KH&CN sửa đổi, Chính phủ nêu rõ trong điều kiện hiện nay mức đầu tư tối thiểu 2% là hợp lý, phù hợp với khả năng tài chính của Nhà nước. Nhiệm vụ đặt ra trong thời gian tới là ngoài việc huy động tối đa nguồn đầu tư ngoài ngân sách nhà nước (chủ yếu là từ doanh nghiệp) cho phát triển KH&CN, cần phải đổi mới việc phân bổ, quản lý và sử dụng nguồn ngân sách nhà nước một cách hiệu quả. Tuy nhiên, trong những giai đoạn tới, khi điều kiện cho phép thì việc tăng chi ngân sách nhà nước cao hơn mức 2% là cần thiết để thúc đẩy hơn nữa tốc độ và chất lượng hoạt động KH&CN.

Với những lý do nêu trên, Chính phủ kiến nghị quy định rõ trong Luật KH&CN (sửa đổi) việc duy trì mức chi tối thiểu 2% từ ngân sách nhà nước cho hoạt động KH&CN; xây dựng cơ chế hữu hiệu để huy động các nguồn vốn ngoài ngân sách đầu tư cho hoạt động KH&CN; quy định rõ vai trò, quyền hạn của Bộ KH&CN, Bộ Tài Chính và Bộ Kế hoạch và Đầu tư trong công tác xây dựng dự toán ngân sách và thẩm quyền quyết định phương án phân bổ ngân sách nhà nước hàng năm dành cho KH&CN (bao gồm cả kinh phí đầu tư phát triển và kinh phí sự nghiệp khoa học và công nghệ)…

Cũng nhằm khắc phục cơ bản tình trạng đầu tư dàn trải, phân tán nguồn vốn ngân sách Nhà nước cho KH&CN, nâng cao tính trách nhiệm và hiệu quả đầu tư, một trong những giải pháp đổi mới đồng bộ cơ chế tài chính cho hoạt động KH&CN là hoàn thiện và áp dụng rộng rãi chế độ khoán chi cho các nhiệm vụ KH&CN đến sản phẩm cuối cùng.

Thế nhưng, do đặc thù của hoạt động KH&CN, việc áp dụng chế độ khoán chi đến sản phẩm cuối cùng không thể áp dụng máy móc đối với tất cả các nhiệm vụ KH&CN mà chỉ có thể áp dụng đối với những trường hợp có đủ các điều kiện như: có các định mức kinh tế - kỹ thuật; có chỉ tiêu, yêu cầu kỹ thuật đối với sản phẩm dự kiến; tính đầy đủ chi phí đầu vào trên cơ sở thẩm định nội dung và tài chính cho việc thực hiện nhiệm vụ; cam kết của bên nhận đặt hàng bảo đảm sản phẩm dự kiến sẽ đạt được các chỉ tiêu, yêu cầu kỹ thuật đã được xác định và được bên đặt hàng thẩm định. Còn các nhiệm vụ KH&CN khác vẫn áp dụng cơ chế khoán chi đối với những nội dung chi cho hoạt động sáng tạo của người làm nhiệm vụ nghiên cứu.

Với tinh thần nêu trên, Chính phủ kiến nghị Luật này chỉ quy định nguyên tắc chung và điều kiện áp dụng chế độ khoán chi đối với nhiệm vụ KH&CN. Chính phủ sẽ có trách nhiệm quy định cụ thể và hướng dẫn thi hành.

Thẩm tra dự thảo Luật trên, Ủy ban KH,CN&MT của Quốc hội cho rằng, một trong những vướng mắc lớn, điểm tắc nghẽn chủ yếu trong hoạt động KH&CN hiện nay chính là cơ chế tài chính. Vì vậy, việc đổi mới cơ bản cơ chế tài chính trong hoạt động KH&CN cho phù hợp với đặc thù của hoạt động KH&CN là rất cần thiết và cần phải khẳng định cơ chế đổi mới này ngay trong văn bản có hiệu lực pháp lý cao là Luật KH&CN (sửa đổi). Tuy nhiên, việc thay đổi cơ chế tài chính có liên quan đến các văn bản pháp luật về tài chính, trong đó có Luật Ngân sách nhà nước (đang được nghiên cứu sửa đổi, bổ sung). Do đó, đề nghị Chính phủ, Quốc hội cho phép quy định có tính đột phá, đổi mới cơ chế tài chính cho KH&CN theo những quan điểm mới trong Đề án “Phát triển KH&CN phục vụ công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế” trình Hội nghị Ban chấp hành trung ương Đảng lần thứ 6; đồng thời đề nghị Ban soạn thảo cần nghiên cứu kỹ về vấn đề này và có đề xuất cụ thể để vừa bảo đảm tính tương thích với hệ thống pháp luật, nhưng thể hiện rõ cơ chế đặc thù cho lĩnh vực KH&CN được coi là quốc sách.

Ủy ban KH,CN&MT nhận thấy trong nhiều năm vừa qua, nhìn chung chưa thực hiện được hết ngân sách nhà nước dành cho KH&CN, cũng như chưa đánh giá được hiệu quả, chất lượng thực hiện ngân sách. Nguyên nhân là do năng lực triển khai thực hiện đầu tư, trong đó có nguyên nhân do tổ chức quản lý chưa tốt, phân bổ chưa đúng khả năng thực hiện... Do đó, Ủy ban KH,CN&MT cho rằng duy trì ngân sách cho KH&CN ở mức 2% là hợp lý nhưng đề nghị cần tập trung đổi mới quản lý để phân bổ, sử dụng ngân sách hiệu quả hơn. Ngoài ra dự thảo Luật cần quy định rõ hơn cơ chế kết hợp sử dụng ngân sách và việc huy động các nguồn lực ngoài ngân sách đầu tư cho KH&CN theo hướng tăng tổng mức đầu tư xã hội cho KH&CN, trong đó nguồn đầu tư ngoài ngân sách ngày càng chiếm ưu thế.

Ủy ban KH,CN&MT cơ bản nhất trí với nội dung chính sách của Nhà nước về phát triển KH&CN được thể hiện tại Điều 5 của dự thảo Luật, đồng thời đề nghị quy định rõ hơn trong dự thảo Luật chính sách huy động các nguồn lực xã hội đầu tư cho KH&CN, trách nhiệm của Nhà nước và vai trò của doanh nghiệp trong đầu tư cho KH&CN và ứng dụng đổi mới công nghệ; quy định rõ hơn các lĩnh vực KH&CN cần ưu tiên đầu tư, như đầu tư cho KH&CN trong lĩnh vực quản lý xã hội, bảo vệ tổ quốc, an ninh – quốc phòng. Cũng cần thể hiện rõ chính sách của Nhà nước trong việc tạo điều kiện thuận lợi tối đa cho hoạt động KH&CN, bảo đảm môi trường dân chủ trong nghiên cứu khoa học, tạo môi trường để phát huy tài năng và sự sáng tạo của nhà khoa học; quy định cụ thể các chính sách phát huy nhân lực, nhân tài cho KH&CN; chính sách khuyến khích và hỗ trợ người dân sáng tạo và ứng dụng công nghệ.

Về đầu tư phát triển tiềm lực KH&CN: Dự thảo Luật cần quy định nguyên tắc đầu tư ngân sách nhà nước cho phát triển KH&CN; tránh đầu tư dàn trải, bảo đảm hiệu quả đầu tư; ưu tiên tập trung đầu tư cho các tổ chức KH&CN trọng điểm như phòng thí nghiệm trọng điểm quốc gia… Ngoài ra, dự thảo Luật cần quy định nội hàm “đầu tư phát triển KH&CN” để xác định rõ thẩm quyền và trách nhiệm của các Bộ có liên quan.

Về cơ chế điều tiết ngân sách KH&CN phân bổ cho địa phương, bộ, ngành cho giai đoạn sau căn cứ vào kết quả và hiệu quả sử dụng ngân sách của giai đoạn trước, Ủy ban KH,CN&MT nhất trí với phương châm Chính phủ trình Quốc hội để có thể điều hành ngân sách cho KH&CN trên cơ sở đánh giá khả năng và hiệu quả thực hiện. Tuy nhiên, cơ chế này cần phải tương thích với Luật Ngân sách nhà nước và Luật Tổ chức Hội đồng nhân dân và Ủy ban nhân dân hiện hành. Do đó, Ban soạn thảo cần có phương án thể hiện hợp lý trình Quốc hội quyết định./.