Cần thay đổi từ tư duy...

Nhận định về việc khoa học cơ bản là lĩnh vực xa xỉ, tốn kém, là sân chơi cho những nước có tiềm lực KHCN mạnh và Việt Nam chỉ nên quan tâm tới nghiên cứu ứng dụng, đã tồn tại từ rất lâu không chỉ trong giới khoa học mà ngay cả trong tư duy của những nhà quản lý. Đây là điều đương nhiên và dễ hiểu bởi đó là nhu cầu bức xúc của một nước chưa mạnh về KHCN. Điều này cũng xuất phát từ nhận thức chưa đầy đủ về khoa học cơ bản, cho rằng nước ta không thể cạnh tranh được với những nước phát triển đã và đang nghiên cứu rất sâu về lĩnh vực này. Thậm chí, có người còn cho rằng, nếu tập trung cho nghiên cứu khoa học cơ bản sẽ dẫn tới những lãng phí không đáng có cả về nhân lực, tiền bạc và không mang lại hiệu quả kinh tế.

Sở dĩ có những quan điểm trên là bởi, bấy lâu nay nhiều người vẫn coi nghiên cứu cơ bản và nghiên cứu ứng dụng là hai mặt đối lập nhau, thậm chí còn phân biệt thứ bậc giữa chúng. Trong khi thực chất, khoa học được tạo nên bởi cả hai lĩnh vực vốn có quan hệ tương hỗ và cần nhau để phát triển. Theo nhiều chuyên gia, nghiên cứu cơ bản là nền tảng của tri thức, không chỉ giúp nâng cao trình độ dân trí mà còn là cơ sở để ra đời các nghiên cứu ứng dụng. Đơn cử như việc thực hiện nghiên cứu ứng dụng để nâng cao năng suất và sản lượng cây lúa nhưng vẫn phải tiến hành nghiên cứu cơ bản về bộ gene của cây lúa để có biện pháp nâng cao giá trị hạt gạo. Hay để hạn chế thiên tai, các nhà khoa học cũng cần vận dụng những lý thuyết cơ bản về vật lý, thủy động học hay khí động học.

Hơn nữa, ngay cả những nước có nền KHCN phát triển cũng luôn ưu tiên đầu tư cho trường đại học và phòng thí nghiệm, tạo động lực cho các tài năng khoa học trẻ tập trung vào nghiên cứu cơ bản. Những quốc gia mạnh về công nghệ ứng dụng đều là nước có nền khoa học cơ bản lâu đời và vững chắc, có khả năng vận dụng tri thức này vào thực tế. Đây là những giá trị mà Việt Nam hiện còn đang thiếu và yếu.

Gs Nguyễn Hữu Việt Hưng (ĐH Khoa học Tự nhiên – ĐH Quốc gia Hà Nội) cho rằng, cần phải thay đổi tư duy về vai trò của nghiên cứu cơ bản bởi nếu không có nó thì Việt Nam sẽ mãi chỉ là những người đi theo, làm thuê cho những nước có nền KHCN phát triển. Đóng cửa với nghiên cứu cơ bản sẽ làm các trường đại học nước ta mất nhiều giáo sư và nhà khoa học xuất sắc.

... đến đầu tư hiệu quả

Theo Bộ trưởng Bộ KH-CN Nguyễn Quân, Việt Nam không thể thiếu nghiên cứu khoa học cơ bản. Điều này đã được khẳng định trong Nghị quyết TƯ Khóa VI về phát triển KHCN cũng như trong Luật KHCN 2013. Đã có không ít đề tài, dự án nghiên cứu cơ bản mang lại hiệu quả cao, đặc biệt trong khoa học môi trường, vật liệu, hạt nhân và khoa học sự sống. Tuy nhiên, những kết quả trên mới chỉ là bước đầu, chưa đủ để vai trò nghiên cứu cơ bản thật sự được xem trọng và phát huy.

Về tài chính, một số chuyên gia cho rằng, mặc dù Quỹ phát triển KHCN quốc gia NAFOSTED đã dành cho nghiên cứu cơ bản những ưu tiên đặc biệt nhưng chính việc nghiệm thu các đề tài bằng cách đếm số lượng công bố quốc tế trên tạp chí ISI đã dẫn tới hệ quả là các nhà khoa học sẽ ít đầu tư chất xám vào đề tài lớn, có chất lượng mà chỉ tập trung vào những đề tài nhỏ để xin kinh phí hỗ trợ. Đây cũng là nguyên nhân dẫn tới sự thiếu công bằng khi đầu tư tài chính cho nghiên cứu cơ bản, khó thu hút các nhà khoa học tài tăng tập trung nghiên cứu lĩnh vực này.

Cùng với việc đầu tư hiệu quả về mặt tài chính, cần chú trọng phát triển nguồn nhân lực mà theo nhiều chuyên gia, điều này phụ thuộc vào cơ chế đãi ngộ. Đối với những nhà khoa học, ưu đãi về lương bổng rất cần thiết nhưng điều quan trọng nhất vẫn là được bố trí vào nơi làm việc hợp sở trường và được đối xử công bằng. Sở dĩ hiện nay rất khó thu hút nhà khoa học trẻ về làm việc tại các viện nghiên cứu, trường đại học hay tập trung cho nghiên cứu cơ bản là do họ không thấy được quyền tự chủ của mình, bởi hầu hết những công việc quan trọng đều do người làm quản lý quyết định, mà theo Gs Nguyễn Hữu Việt Hưng, “khi ấy, nhà khoa học chẳng khác nào người đi làm thuê”. Thậm chí có những trường đại học, số lượng nhà quản lý còn nhiều hơn nhà khoa học, có không ít tiến sỹ giữ các chức vụ hành chính hay làm quản lý. Hệ quả là tuy trên giấy tờ cả nước có đến hàng chục nghìn tiến sỹ và giáo sư nhưng số lượng nhà khoa học tập trung vào nghiên cứu cơ bản còn khiêm tốn. Theo Gs Ngô Việt Trung - nguyên Viện trưởng Viện Toán học Việt Nam, điều này đã đi ngược lại với sự phát triển của KHCN.

Nguyên nhân xuất phát từ sự thiếu đồng bộ, chồng chéo của các văn bản pháp luật. Mặc dù Nghị định 115/2005 được xem là tuyên ngôn về quyền tự trị cả về tài chính lẫn tổ chức bộ máy nhà nước của tổ chức KHCN công lập nhưng thực tế vẫn bị trói buộc trong những quy định của Luật Cán bộ, Công chức hiện hành. Chính vì vậy, không ít chuyên gia cho rằng, cần xây dựng những quy định đồng bộ, thống nhất, cho phép các tổ chức KHCN được quyền quản lý nhân sự một cách chủ động và linh hoạt. Cần học tập kinh nghiệm ở các nước có nền KHCN tiên tiến, nơi những người làm công tác quản lý không quá nhiều, phần lớn là cán bộ nghiên cứu và chế độ đãi ngộ được căn cứ theo sản phẩm thực tế họ mang lại.

Song, để có một nền tảng bền vững về KHCN, giới khoa học và đặc biệt là những nhà quản lý phải luôn quan niệm nghiên cứu cơ bản không tách rời nghiên cứu ứng dụng, cần phát triển song hành cả hai lĩnh vực, từng bước đưa nước ta trở thành quốc gia có tiềm lực mạnh về khoa học trong tương lai.