Trong khi các nhà quản lý vẫn băn khoăn với bài toán thu hút nguồn chất xám này thì có một tín hiệu vui: Dự án đẩy mạnh đổi mới sáng tạo thông qua nghiên cứu KH&CN - FIRST, thực hiện từ năm 2013-2019, đang xây dựng và thí điểm chính sách thu hút các chuyên gia giỏi từ nước ngoài về làm việc tại Việt Nam.

Nguồn lực khoa học nòng cốt

Đánh giá rất cao vai trò của đội ngũ các chuyên gia, trí thức kiều bào, Bộ trưởng Bộ KH&CN Nguyễn Quân khẳng định: Đây là một trong những nguồn nhân lực KH&CN nòng cốt của đất nước. Trong nhiều trường hợp, nguồn tri thức này sẽ giúp giải quyết nhiều vấn đề KH&CN, kinh tế - kỹ thuật quan trọng của đất nước.

Theo số liệu của Ủy ban Người Việt Nam ở nước ngoài, trong số hơn 4 triệu người Việt Nam sinh sống, định cư ở nước ngoài, có khoảng 400.000 người được đào tạo ở trình độ đại học và công nhân kỹ thuật bậc cao, có kiến thức cập nhật về văn hóa, KH&CN, về quản lý kinh tế. Trong đó có nhiều người đạt được vị trí quan trọng trong các viện nghiên cứu, trường đại học, bệnh viện, công ty kinh doanh của các nước và các tổ chức quốc tế. Tiềm lực KH&CN của các thế hệ người Việt Nam ở nước ngoài không ngừng phát triển, trong đó một thế hệ trí thức mới người nước ngoài gốc Việt đang hình thành và phát triển, nhất là ở các nước Bắc Mỹ, Tây Âu và Châu Đại Dương. Đội ngũ này tập trung ở nhiều lĩnh vực khoa học chuyên ngành và kinh tế mũi nhọn như tin học, viễn thông, điện tử, vật liệu mới, chế tạo máy, điều khiển học, sinh học, quản lý kinh tế, ngân hàng, chứng khoán...

Thế mạnh của đội ngũ trí thức người Việt Nam ở nước ngoài là được đào luyện, tiếp cận môi trường tiên tiến, hiện đại, tiếp cận và nắm bắt được phương pháp quản lý kinh tế vĩ mô và chuyên ngành. Họ có khả năng phát kiến sáng tạo, có năng lực tổng hợp thông tin, tư vấn đề xuất và tạo dựng mối quan hệ với các cơ sở khoa học, cơ sở kinh tế ở nước sở tại. Từ trước đến nay, đội ngũ trí thức kiều bào vẫn được các cơ quan chức năng trong nước đánh giá là thế mạnh của cộng đồng, là một nguồn lực có thể góp phần tích cực cho sự nghiệp công nghiệp hóa và hiện đại hóa đất nước.

Tuy nhiên, việc thu hút và sử dụng nguồn chất xám này hiện nay chưa thực sự đạt được như kỳ vọng, mà lý do lớn nhất là cơ chế đãi ngộ và môi trường làm việc.

Hình mẫu cơ chế thu hút tri thức

Những vướng mắc của trí thức Việt kiều, theo Bộ trưởng Nguyễn Quân, cũng là vướng mắc của các nhà khoa học trong nước. Thời gian qua, Bộ KH&CN đã tháo gỡ được một phần những khó khăn đó. Môi trường làm khoa học đã thông thoáng hơn với Thông tư 55/2015/TTLT-BTC-BKHCN hướng dẫn định mức xây dựng, phân bổ dự toán và quyết toán kinh phí đối với nhiệm vụ KH&CN có sử dụng ngân sách nhà nước, trong đó có quy định về thuê chuyên gia nước ngoài. Như vậy, việc mời trí thức Việt kiều hợp tác làm việc sẽ thuận lợi hơn trước đây rất nhiều.

Để những chính sách đi vào cuộc sống, Bộ KH&CN đang cùng các bộ, ngành liên quan cụ thể hóa các chủ trương, chính sách thành các biện pháp, giải pháp và các chương trình, dự án cụ thể, khả thi, phù hợp với tình hình mới. Dự án FIRST mà Bộ KH&CN là đơn vị chủ quản được Ngân hàng Thế giới hỗ trợ triển khai theo hướng nêu trên là một trong những bước đi cụ thể.
Với tổng mức đầu tư lên tới 110 triệu đôla Mỹ, dự án FIRST sẽ góp phần hoàn thiện khung chính sách quốc gia về phát triển KH&CN, nâng cao năng lực tổ chức KH&CN theo hướng chủ động, gắn kết chặt chẽ với nhu cầu của thị trường. Trong đó, việc đẩy mạnh đổi mới sáng tạo trong các doanh nghiệp, thúc đẩy sự hình thành của các doanh nghiệp KH&CN được chú trọng. Dự án có một hợp phần với nhiệm vụ "Xây dựng và thí điểm chính sách thu hút các chuyên gia giỏi nước ngoài và người Việt Nam ở nước ngoài đến Việt Nam".

Ông Tạ Bá Hưng, chuyên gia dự án cho biết, FIRST giúp kêu gọi và tài trợ cho việc mời chuyên gia, trí thức giỏi trên thế giới nói chung và các trí thức Việt kiều nói riêng bằng các hình thức phối hợp với viện, trường, doanh nghiệp để giải quyết các vấn đề cụ thể, đặc biệt là các nút thắt về KH&CN trong sản xuất, kinh doanh và nghiên cứu. Thông qua sự phối hợp này, các trí thức Việt kiều được chọn lọc và cùng làm việc với các đơn vị trong nước, tạo nên cầu nối và chuyển giao tri thức về KH&CN cho đất nước. Đến nay, Dự án FIRST đã nhận được trên 100 đề xuất từ các chuyên gia giỏi, trong đó 40% là trí thức Việt kiều.

Bộ KH&CN kỳ vọng thành công của FIRST sẽ là hình mẫu về cơ chế thu hút trí thức Việt kiều, tạo nên những cú hích cho đổi mới sáng tạo trong các hoạt động nghiên cứu khoa học tại Việt Nam.