I. ĐẶT VẤN ĐỀ

Cố soạn giả Mộc Quán - Nguyễn Trọng Quyền là một trong những người mở đường cho sân khấu cải lương - một loại hình nghệ thuật đặc thù của Nam bộ.

Mộc quán đã có nhiều cống hiến cho sân khấu cải lương và thi ca trong những năm đầu thế kỷ XX, nhưng chưa có công trình nào nghiên cứu về ông. Mặt khác, những tư liệu, những người cùng thời am hiểu về ông còn rất ít. Do vậy, Sở VH-TT tỉnh Cần Thơ  (cũ) đã chủ trì đề tài” Sưu tầm, nghiên cứu cuộc đời và sự nghiệp của cố soạn giả Mộc Quán - Nguyễn Trọng Quyền” nhằm khẳng định vai trò, vị trí của ông trong lịch sử hình thành và phát triển sân khấu cải lương và làm tài liệu tham khảo, nghiên cứu, phục vụ giảng dạy...

II. MỤC TIÊU, NỘI DUNG, PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU:

1. Mục tiêu:

Sưu tầm, nghiên cứu cuộc đời và sự nghiệp sáng tác của cố soạn giả Mộc Quán - Nguyễn Trọng Quyền. Qua đó, khẳng định những đóng góp của ông cho nghệ thuật sân khấu cải lương Cần Thơ và Nam bộ những năm đầu thế kỷ XX.

2. Nội dung nghiên cứu:

- Một vài nét về quê hương, tiểu sử của soạn giả Mộc Quán - Nguyễn Trọng Quyền.

- Cuộc đời và sự nghiệp sáng tác của Mộc Quán - Nguyễn Trọng Quyền.

- Vai trò, vị trí của Mộc Quán đối với quá trình hình thành và phát triển nghệ thuật sân khấu cải lương.

3. Phương pháp nghiên cứu:

- Sưu tầm tư liệu, hiện vật về soạn giả Mộc Quán - Nguyễn Trọng Quyền .

- Tổ chức hội thảo, phỏng vấn những người thân, những người cùng thời, am hiểu về Mộc Quán - Nguyễn Trọng Quyền.

- Xử lý những thông tin thu thập được về Mộc Quán - Nguyễn Trọng Quyền.

III. KẾT QUẢ:

1. Một vài nét về quê hương và tiểu sử soạn giả Mộc Quán - Nguyễn Trọng Quyền

Đầu thế kỷ XX, thực dân Pháp xem như “bình định” xong Nam bộ và Đông Dương. Chúng chuyển sang thời kỳ khai thác thuộc địa lập ra nhà máy, đồn điền, xây trường học... Các hoạt động báo chí, in ấn, xuất bản cũng được khuyến khích với mục đích “khuếch trương văn minh phương Tây”.

Những tầng lớp mới như công nhân, tiểu tư sản, trí thức cũng ra đời, theo đó tầng lớp này cũng có những quan điểm, nguyện vọng, yêu cầu mới...

Nho học, văn hóa phong kiến suy tàn, lạc hậu. Trong thời kỳ này, báo chí có nhiều bài viết kêu gọi cải cách nghệ thuật sân khấu hát bội - loại hình sân khấu truyền thống và phổ biến lúc bấy giờ. Từ đó, phong trào đờn ca tài tử xuất hiện ở hầu hết các tỉnh Nam bộ - đặc biệt là ở Cần Thơ.

Trong bối cảnh đó, Thốt Nốt - quê hương của Mộc Quán - Nguyễn Trọng Quyền vốn là một quận thuộc tỉnh Long Xuyên cũ - nay là một huyện thuộc Cần Thơ - đã sớm phát triển về nhiều mặt: kinh tế sung túc, buôn bán phát triển, dân cư tập trung đông đúc; truyền thống văn hóa - văn nghệ phong phú. Thốt Nốt có vị trí thuận lợi là một trong những đầu mối nằm trên trục giao thông đường thủy lẫn đường bộ của nhiều tỉnh Nam bộ kể cả sang Nông-Pênh (Campuchia).  Giao lưu kinh tế gắn liền với giao lưu văn hóa. Người dân Thốt Nốt vừa tiếp thu văn hóa truyền thống vừa có điều kiện giao lưu văn hóa với các tỉnh khu vực xung quanh. Điều đó lý giải vì sao sinh hoạt văn nghệ, hát xướng đã thấm sâu, đã trở thành  “máu mê” của nhiều người dân Thốt Nốt và nhiều người đã bỏ tiền ra lập gánh hát, xây rạp hát... Đó là điều kiện, là mảnh đất “màu mỡ” để sinh ra một tài năng nghệ thuật lớn: soạn giả Mộc Quán - Nguyễn Trọng Quyền.

Mộc Quán - Nguyễn Trọng Quyền sinh năm 1876 tại Thốt Nốt trong một gia đình nho học, có 3 anh chị em. Thuở nhỏ Mộc Quán học chữ nho, sau học chữ quốc ngữ và chữ Pháp (học hết lớp nhì một năm). Mộc Quán tư chất thông minh, học giỏi...

Mộc Quán lập gia đình với bà Trịnh Thị Đây sinh được 5 người con (2 gái, 3 trai). Sau khi bà Đây mất, ông cưới người vợ thứ hai là bà Lê Thị Tiên và sinh thêm được 2 người con gái. Các con trai của ông sau trở thành nhà báo, soạn giả có tiếng...

Thuở nhỏ, Mộc Quán thường theo cha đi đó, đi đây nên có điều kiện học hỏi, mở rộng kiến thức. Khi lớn lên vào đời, Mộc Quán làm nhiều nghề như thầy đồ, cai điền, hương quản, thơ ký công xi rượu và cuối cùng làm thầy tuồng cho đến cuối đời (1953).

2. Cuộc đời và sự nghiệp sáng tác của Mộc Quán:

Cuộc đời Mộc Quán trải qua nhiều ngành nghề trong quá trình đó giao lưu quen biết với nhiều bạn bè - thuộc nhiều giới nhất là sĩ phu lúc bấy giờ; cũng như hoàn cảnh lịch sử, xã hội của những năm đầu thế kỷ XX đã ảnh hưởng lớn đến cuộc đời và sự nghiệp sáng tác của ông. Điều này thể hiện rõ ở những chủ đề tư tưởng trong các sáng tác của Mộc Quán qua thơ ca và các tác phẩm sân khấu...

Tuy mới học hết lớp nhì một năm chương trình tiểu học Pháp - Việt, nhưng nhờ vốn nho học, hiểu biết rộng cộng với tài năng bẩm sinh, Mộc Quán đã để lại một số lượng tác phẩm đồ sộ: 100 tác phẩm thơ ca và 90 tác phẩm sân khấu (chắc hẳn chưa đủ).

- Về thơ ca:

Trong 100 tác phẩm có: 23 thơ dài (thơ tuồng, thơ truyện, hò đối đáp, gia huấn ca...) và 77 bài thơ lẻ. Ngoài ra còn có 01 tập văn xuôi “Phu thê ngôn luận” và 02 truyện dịch.

Cũng như nhiều nho sỹ cùng thời lớn lên trong hoàn cảnh đất nước bị thực dân Pháp xâm lược, Mộc Quán đã dùng thơ ca để nói lên tâm tư tình cảm của mình; thể hiện quan điểm của một nhà nho: “tu thân, tề gia, trị quốc, bình thiên hạ”. Trong đó, yếu tố “tu thân, tề gia” nổi rõ hơn hết vì một điều dễ hiểu là lúc đó nhiều phong trào yêu nước bị thất bại, con đường cứu nước gần như bế tắc. Tuy nhiên, trong thơ Mộc Quán vẫn thể hiện nhiều điều tiến bộ, vẫn thể hiện lòng yêu nước thương đồng bào... Thơ ông mang đậm phong cách, lời ăn, tiếng nói dân gian Nam bộ. Đó là những điểm sáng trong thơ Mộc Quán.

- Về tác phẩm sân khấu:

Trong 90 tuồng cải lương (kết quả sưu tầm) hiện còn lại 05 tuồng gốc có bút tích và chữ ký của Mộc Quán (Tam Hạ Nam Đường (1927), Tiết phụ hàm oan (1933), Hoa Mộc Lan tùng quân (1935), Phùng Anh Tuấn (1938) và Tam Quốc). Các tác phẩm do các gánh cải lương lưu giữ hiện nay đã bị thất lạc...

Giá trị tư tưởng của các tác phẩm sân khấu của Mộc Quán là: “Nhân nghĩa, tiến bộ và lòng ái quốc vì nước quên mình”, và khẳng định một nguyên tắc: “Nhân nghĩa thắng hung tàn”, “Cái đẹp sẽ lấn lướt cái xấu xa”, “Số phận của người tốt dù gian khổ đến mấy cũng sẽ đi đến kết cuộc tươi sáng”.

Những giá trị đó cho thấy tầm vóc của Mộc Quán - một nhà soạn tuồng lớn, một trong những “bậc thầy” đã khai phá mở đường và dày công vun đắp cho nền nghệ thuật sân khấu cải lương nước nhà.

3. Vai trò và vị trí của Mộc Quán đối với quá trình hình thành và phát triển nghệ thuật sân khấu cải lương.

Chúng ta biết, sự nghiệp sáng tác của Mộc Quán rất đồ sộ với nhiều thể loại nhưng nổi bậc  hơn cả là soạn tuồng cải lương. Nội dung đa dạng, sáng tác của ông tập trung ở hai dòng chính: tuồng cổ và tuồng xã hội, trong đó tuồng cổ chiếm đa số.

Những sáng tác “nổi tiếng” như “Phụng Nghi Đình”, “Giọt máu chung tình”, “Hoa Mộc Lam tùng quân”...  đã trở thành “tác phẩm kinh điển” của nghệ thuật cải lương đã làm nên “tên tuổi” Mộc Quán.

Ngoài việc tham gia sáng tác lập gánh hát “Tập Ích Ban” năm 1916 là gánh hát sớm nhất ở Cần Thơ, Mộc Quán là người đầu tiên đưa bản “Dạ cổ hoài lang” của nhạc sĩ Cao Văn Lầu vào vở cải lương “Tối độc phu nhơn tâm” năm  1923... Từ những công lao đóng góp đó đã khẳng định vai trò, vị trí của Mộc Quán trong lịch sử hình thành và phát triển nghệ thuật sân khấu cải lương của nước ta.

IV. KẾT LUẬN:

Qua nghiên cứu cuộc đời và sự nghiệp sáng tác của Mộc Quán - Nguyễn Trọng Quyền có thể rút ra các kết luận sau:

- Gia đình, quê hương, hoàn cảnh lịch sử, xã hội của những năm đầu thế kỷ XX đã ảnh hưởng lớn đến cuộc đời và sự nghiệp sáng tác của Mộc Quán.

- Mộc Quán đã có những cống hiến lớn cho sân khấu cải lương là soạn giả “bậc thầy” trong làng cải lương. Qua đó đã khẳng định vai trò vị trí của Mộc Quán - Nguyễn Trọng Quyền trong lịch sử hình thành và phát triển nghệ thuật sân khấu cải lương nước ta.

- Mộc Quán còn là tác giả của hàng trăm tác phẩm thơ văn có giá trị cao về nội dung, tư tưởng và nghệ thuật.

- Kết quả của đề tài “Sưu tầm, nghiên cứu cuộc đời và sự nghiệp của cố soạn giả Mộc Quán - Nguyễn Trọng Quyền” đã góp phần làm sáng tỏ thêm lịch sử hình thành và phát triển sân khấu cải lương Nam bộ. Đồng thời là tài liệu khoa học để tham khảo, nghiên cứu và giảng dạy trong các trường văn hóa - nghệ thuật...

Cũng từ kết quả của đề tài, hàng năm Cần Thơ đều tổ chức thi “Giải Mộc Quán - Nguyễn Trọng Quyền” dành cho những tài năng cải lương trẻ...