Mục tiêu và kết quả thực tế

Trong phiên họp sơ kết năm năm thực hiện Chiến lược phát triển KH&CN giai đoạn 2011 – 2020, diễn ra vào ngày 25/12 vừa qua, Bộ KH&CN đã nhìn nhận và đánh giá lại những kết quả đạt được ở giai đoạn đầu Chiến lược, với đánh giá chung là trong thời gian qua KH&CN đã có những đóng góp thiết thực phục vụ phát triển kinh tế - xã hội, hệ thống pháp luật KH&CN đã tiếp tục được hoàn thiện, tiềm lực KH&CN quốc gia từng bước được nâng cao, khoảng cách năng lực cạnh tranh giữa Việt Nam và các nước trong khu vực được rút ngắn đáng kể. Một số kết quả cụ thể đáng chú ý như gia tăng số lượng công bố quốc tế trong giai đoạn 2011-2015 gấp 2,2 lần so với giai đoạn 2006-2010, đạt tốc độ tăng bình quân 19,5%/năm, đưa Việt Nam xếp hạng 59 thế giới (tăng 10 bậc so với giai đoạn 2006-2010); tốc độ đổi mới công nghệ, thiết bị của quốc gia và doanh nghiệp đạt 10,68%/năm; giá trị sản phẩm công nghệ cao và sản phẩm ứng dụng công nghệ cao đạt tỷ trọng đóng góp vào năm 2013 đạt 28.7% (năm 2012 là 19,1%); số lượng sáng chế, giải pháp hữu ích được bảo hộ tăng 62% so với giai đoạn 2006-2010... Đây là những lĩnh vực hứa hẹn khả năng sẽ đạt được mục tiêu đề ra vào năm 2020 của Chiến lược.

Tuy nhiên trên một số lĩnh vực, kết quả còn chưa đạt mục tiêu Chiến lược đề ra, điển hình là các mục tiêu về số lượng cán bộ nghiên cứu KH&CN, số cơ sở ươm tạo công nghệ cao và doanh nghiệp công nghệ cao, số tổ chức nghiên cứu cơ bản và ứng dụng đạt trình độ khu vực và quốc tế…. Ví dụ cho đến cuối 2015 mới có chín cơ sở ươm tạo được xây dựng và hình thành trên toàn quốc, chưa bằng 1/3 mục tiêu đã định, và việc hướng tới mục tiêu hình thành 60 cơ sở ươm tạo vào năm 2020 xem ra bất khả thi. Về chất lượng ươm tạo, phần lớn các cơ sở này mới dừng lại ở mức cho thuê mặt bằng, máy móc mà chưa phát huy được vai trò như tư vấn, đào tạo, kết nối nhà đầu tư với doanh nghiệp, khuyến khích chuyển giao công nghệ…

Về mục tiêu hình thành 30 tổ chức nghiên cứu cơ bản và ứng dụng đạt trình độ khu vực và thế giới năm 2015 và 60 tổ chức năm 2020, trên thực tế qua đánh giá thí điểm 66 tổ chức nghiên cứu cơ bản và ứng dụng thuộc Viện Hàn lâm KH&CN Việt Nam, ĐH Quốc gia TPHCM, ĐH Quốc gia HN, ĐH Bách khoa HN, Việt Nam hiện mới có sáu tổ chức đạt trình độ khu vực và quốc tế, tám tổ chức khác có thể đầu tư để đạt trình độ khu vực và quốc tế vào năm 2020.

Ngay trong một số mục tiêu được nhận định là đạt yêu cầu thì vẫn tồn tại những điểm yếu. Ví dụ về tốc độ đổi mới công nghệ và thiết bị, phần lớn các doanh nghiệp Việt Nam vẫn sử dụng công nghệ lạc hậu so với mức trung bình của thế giới từ hai đến ba thế hệ, chỉ khoảng 20% doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực công nghiệp có trình độ công nghệ tiên tiến nhưng chủ yếu cũng là các công ty nước ngoài. Thậm chí, trong số các doanh nghiệp tích cực đổi mới công nghệ thì tỷ trọng nhập khẩu công nghệ từ các quốc gia tiên tiến như Nhật Bản, Mỹ và một số quốc gia châu Âu cũng rất thấp nên mức độ hiện đại cũng chỉ ở tầm trung bình của thế giới. So với 140 quốc gia được xếp hạng, mức độ sẵn sàng về công nghệ của doanh nghiệp Việt Nam chỉ xếp thứ 92, mức độ hấp thụ công nghệ hạng 121, khả năng tiếp cận công nghệ mới hạng 112.

Những tồn tại vướng mắc

Khó khăn trong việc thực hiện Chiến lược đã được Bộ KH&CN phân tích, đánh giá khách quan và thẳng thắn, trong đó đã chỉ ra một trong những nguyên nhân quan trọng nhất là tình trạng hệ thống thông tin, thống kê kinh tế - xã hội và KH&CN còn nhiều hạn chế, dẫn tới một số mục tiêu, chỉ tiêu còn duy ý chí, thiếu tính khả thi và khó đánh giá kết quả thực hiện.

Bên cạnh đó là những vấn đề về tiềm lực KH&CN quốc gia, cơ chế quản lý Nhà nước, sự thiếu đồng bộ trong phối hợp giữa các bộ, ngành… Thậm chí còn tồn tại vướng mắc về quan điểm giữa một số Bộ, ngành, nhất là về vấn đề đầu tư, tài chính, ngân sách cho KH&CN và chính sách trọng dụng cán bộ KH&CN. Đặc biệt về cơ chế quản lý hoạt động KH&CN, vẫn còn thiếu các chính sách, giải pháp tạo đột phá trong những lĩnh vực mà Việt Nam có lợi thế. Ông Nguyễn Phú Cường, Vụ trưởng Vụ KH&CN Bộ Công Thương cho biết, những tồn tại về cơ chế quản lý và sự phối hợp liên bộ khiến nhiều đơn vị của Bộ này trong triển khai các dự án hợp tác với Bộ KH&CN đã phải mất khá nhiều thời gian chờ các thủ tục phê duyệt hay gặp nhiều vướng mắc trong quá trình triển khai... “Vì vậy, tiến độ thực hiện dự án thường không khớp với kế hoạch, cụ thể như với các dự án về giàn khoan tự nâng 120 m nước Tam Đảo 5”.

Mặt khác, việc huy động các nguồn lực xã hội và doanh nghiệp đầu tư cho KH&CN vẫn chưa hiệu quả do còn nhiều vướng mắc trong thực hiện chính sách ưu đãi của Nhà nước cho đầu tư KH&CN. Mối liên kết giữa nghiên cứu và đào tạo, giữa nghiên cứu với thị trường, giữa nhà khoa học với doanh nghiệp còn yếu mà nguyên nhân là nhiều doanh nghiệp chưa thực sự cạnh tranh theo cơ chế thị trường, chưa coi việc đổi mới công nghệ để nâng cao chất lượng sản phẩm, hàng hóa là giải pháp sống còn. Phần lớn doanh nghiệp thuộc loại nhỏ và vừa nên việc huy động tài chính, nhân lực cho đổi mới công nghệ càng khó khăn.

Về phía các viện nghiên cứu, cơ sở vật chất phục vụ nghiên cứu ở một vài viện nghiên cứu hoặc tổng công ty, không chỉ nghèo nàn, xuống cấp mà còn lạc hậu, dẫn đến việc khó triển khai các dự án KH&CN được giao. Tuy nhiên, theo đánh giá của một số nhà khoa học có uy tín, vấn đề đáng quan ngại nhất đối với các trường/viện nghiên cứu của Việt Nam không phải là hạn chế đầu tư về trang thiết bị, mà là sự thiếu đầu tư đồng bộ cho con người/chất xám, hoặc đầu tư cho trang thiết bị mà thiếu sự tham vấn ý kiến (kèm theo ràng buộc về trách nhiệm sử dụng) của giới chuyên môn. Đơn cử như GS. Pierre Darriulat trong một số ý kiến chia sẻ trên tạp chí Tia Sáng trong những năm gần đây phản ánh tình trạng mua sắm những trang thiết bị đắt tiền trong khi chưa có người sử dụng, hoặc thậm chí ra quyết định mua sắm mà không tham khảo ý kiến của giới chuyên môn.

Một số phương hướng, giải pháp thực hiện Chiến lược

Để triển khai tốt Chiến lược giai đoạn 2016 - 2020, Bộ KH&CN đề xuất với Chính phủ điều chỉnh Chiến lược với các mục tiêu và giải pháp khả thi, phù hợp với tình hình mới, đồng thời đưa ra một số giải pháp trong việc phối hợp với các bộ, ngành liên quan: đưa một số chỉ tiêu phát triển KH&CN vào hệ thống các chỉ tiêu KT - XH hằng năm và năm năm của Chính phủ trình Quốc hội; triển khai cơ chế bắt buộc các doanh nghiệp nhà nước trích đủ 3-10% thu nhập tính thuế để thành lập quỹ phát triển KH&CN của doanh nghiệp theo đúng quy định của Chính phủ; thành lập các quỹ phát triển KH&CN ở địa phương và đưa vào hoạt động để hỗ trợ kịp thời cho việc triển khai các nhiệm vụ KH&CN trên địa bàn tỉnh, thành phố, bố trí đủ 2% ngân sách địa phương hằng năm chi cho hoạt động KH&CN, bảo đảm chi đúng mục đích và hiệu quả.

Bộ KH&CN cũng kiến nghị Chiến lược cần tiếp tục tập trung phát triển mạnh nghiên cứu ứng dụng, nghiên cứu cơ bản định hướng ứng dụng để phục vụ trực tiếp và thiết thực cho nhu cầu doanh nghiệp, chú trọng lĩnh vực có hàm lượng công nghệ cao, tỷ trọng nội địa lớn, trong đó có các lĩnh vực phát huy lợi thế nền nông nghiệp nhiệt đới và các ngành dịch vụ có thế mạnh của Việt Nam.

Để tăng cường tiềm lực KH&CN quốc gia, Bộ KH&CN tiếp tục kiến nghị đẩy mạnh thực hiện một số chính sách đã được khởi xướng lâu nay, như hình thành một số viện, đại học nghiên cứu theo mô hình tiên tiến của thế giới; phát triển mạnh hoạt động nghiên cứu trong các trường đại học, đẩy mạnh liên kết giữa đào tạo và nghiên cứu, giữa đại học và doanh nghiệp; hỗ trợ phát triển các nhóm nghiên cứu mạnh; cụ thể hóa và đưa vào thực thi các chính sách sử dụng, trọng dụng cán bộ KH&CN... 

Về cơ chế quản lý hoạt động KH&CN vẫn cần tiếp tục đổi mới mạnh mẽ, đồng bộ, phù hợp với đặc thù hoạt động KH&CN và thông lệ quốc tế: đẩy mạnh cơ chế đặt hàng nhiệm vụ KH&CN gắn với trách nhiệm sử dụng kết quả; áp dụng cơ chế khoán chi đến sản phẩm cuối cùng; đảm bảo cấp phát tài chính kịp thời, phù hợp với tiến độ đặt hàng và phê duyệt; tăng cường kinh phí đối ứng từ doanh nghiệp cho nghiên cứu ứng dụng và đổi mới công nghệ,...